Theory of Change

Wat is een ‘Theory of Change’?

Een Theory of Change (ToC) is een formatieve evaluatiemethode, wat betekent dat het meestal aan het begin of tijdens een project wordt gedaan om de planning of het ontwerp van het project te informeren of te verbeteren (Frey, 2018). Een dergelijke procesmatige evaluatie kan helpen om sterke en zwakke punten van een project te identificeren (Schaefer et.al., 2021).

Via een ToC-proces kan worden beoordeeld of en hoe uitkomsten of procesveranderingen kunnen worden bereikt of (indien achteraf gedaan) zijn bereikt. Een ToC kan illustreren en beschrijven "hoe en waarom een gewenste verandering naar verwachting zal plaatsvinden [of heeft plaatsgevonden] in een specifieke probleemcontext" (Belcher, Davel en Claus, 2020). Dit helpt om veranderingen waaraan jouw interventie kan hebben bijgedragen systematisch te monitoren.

Een van de doelstellingen van een ToC-proces kan zijn te bepalen hoe een project de gewenste impact kan bereiken. Uitgaande van de veronderstelling dat het creëren van impact een niet-lineair proces is, maar een web van oorzaken en gevolgen, wordt een ToC-proces vaak opgebouwd rond het definiëren van de activiteiten van een project en de daaropvolgende outputs, om de gewenste outcomes en uiteindelijk de impact te bereiken. Daarom is het belangrijk om duidelijk te maken waarom en hoe de output van een activiteit naar verwachting zal werken ter ondersteuning van het resultaat en de impact.

Een ToC begint met het vaststellen van een duidelijk probleem waarbij jijzelf bijdraagt aan de oplossing daarvan. Dit vormt het startpunt en vanuit daar werk je ‘achteruit’ om de randvoorwaarden voor het bereiken van dat doel vast te stellen. Belangrijke elementen bij het ontwikkelen van een ToC zijn:

1. Missie of groter doel waaraan jouw werk bijdraagt (beschrijving van context, huidige toestand en andere actoren die verandering kunnen beïnvloeden);
2. Belangrijkste actoren die betrokken zijn bij het proces of die een belang hebben bij het werk (langetermijnresultaten die je probeert te ondersteunen en voor wie het uiteindelijk van belang is);
3. Belangrijkste activiteiten, de daaruit voortvloeiende outputs en outcomes (brede opeenvolging van gebeurtenissen die naar verwachting (of noodzakelijk) zullen leiden tot het gewenste resultaat op lange termijn).

Tijdens het ToC-proces worden al deze elementen uitgepakt en worden onderliggende veronderstellingen over hoe verandering plaatsvindt expliciet gemaakt. Vaak liggen aannames ten grondslag aan de logica van de overgang van activiteiten via outputs en outcomes naar impact. Deze expliciet maken helpt om te begrijpen en voor jezelf duidelijk te maken waarom en hoe je verwacht dat de output van een activiteit zal werken ter ondersteuning van de outcome en impact.

Waarom gebruik maken van een ToC?

ToC is een basisprincipe voor het creëren van maatschappelijke impact. Het doel van het ToC-proces is mensen te laten nadenken over wat er moet veranderen alvorens het te doen. Het kan worden gezien als een algemene springplank naar impactgerelateerd werk met een verscheidenheid aan potentiële gebruiksmogelijkheden, zoals het schrijven van impactverhalen, impactonderdelen in subsidieaanvragen, voortgangsbewaking of evaluatie. Het is echter wel goed om te beseffen dat een ToC geen specifiek implementatieplan biedt, maar eerder een richting; denk aan een kompas, niet aan een kaart.

Een groot voordeel is dat verschillende opvattingen en veronderstellingen over het veranderingsproces expliciet worden gemaakt, vooral diegene die voor de hand lijken te liggen. Binnen multi-stakeholderprojecten kunnen er verschillende perspectieven of zelfs verschillende werkelijkheden bestaan over wat de gewenste verandering is, waarom die gewenst is en hoe die zou kunnen en moeten plaatsvinden. Een gedeeld ToC-proces kan het gemakkelijker maken deze verschillen aan de oppervlakte te brengen, een gevoel te ontwikkelen voor wat de verschillende belanghebbenden drijft en hun begrip van het probleem. Dit proces kan behoorlijk confronterend zijn, vooral als het in een organisatie of team wordt gedaan, maar kan bijdragen aan een meer gedeeld begrip van het doel van een project en strategische keuzes (Es et.al., 2015).

Wanneer te gebruiken?

Een ToC kan gedurende de hele looptijd van een project worden gebruikt – van ex-ante tot ex-post. Afhankelijk van de context of de fase van een project waarin de ToC wordt gebruikt, zijn er verschillende voordelen. Het gebruik van een ToC als planningsinstrument vooraf kan een kritische reflectie bevorderen over "wat er moet veranderen" alvorens het te doen, en kan er dus voor zorgen dat een project wordt gepland en ontworpen met het oog op impact. Een retrospectieve ToC wordt nauwkeuriger als hij kan voortbouwen op een prospectieve ToC (Belcher & Claus, 2020).

Hoe kan het gebruikt worden?

Meestal vindt een ToC plaats in een workshop met meerdere stakeholders. Zo'n setting biedt ruimte voor weloverwogen gesprekken over aannames met betrekking tot het veranderingsproces. Een ToC kan deze gesprekken vergemakkelijken door het te gebruiken als kader om het gesprek te sturen en daardoor het project vorm te geven.

Belcher et al. (2020) beschrijven de keten van activiteiten via outputs en outcomes naar impact via verschillende sferen:

• Sphere of control - directe invloed: Wat het project doet.
  • Activiteiten: de inzichten die nodig zijn om de gewenste resultaten te bereiken en hoe deze inzichten zullen worden verkregen.
  • Outputs: de tastbare producten als resultaat van de activiteiten. Meestal uitgedrukt als zelfstandige naamwoorden, tastbaar en telbaar (bijv. 15 opleidingen, 5 activiteiten voor markttoegang, 20 missies voor technische bijstand).
• Sphere of influence - indirecte invloed: Met wie en via wie het project werkt.
  • Outcomes: hebben betrekking op veranderingen in gedrag, relaties, acties en activiteiten van belanghebbenden die voortvloeien uit de uitwisseling van kennis en de opname van onderzoeksresultaten. Vaststellen wie wat anders moet doen om het gewenste effect te bereiken. Veranderingen kunnen zijn:
    • Instrumenteel: plannen, besluiten, gedrag, praktijken, acties, beleid;
    • Conceptueel: veranderingen in kennis, bewustzijn, attitudes, emoties die bijdragen tot het begrip van kwesties en het herkaderen van debatten;
    • Capaciteitsopbouw: technische en persoonlijke vaardigheden en deskundigheid;
    • Netwerk: aantal en kwaliteit van relaties en vertrouwen;
    • Kenniscultuur: attitudes ten aanzien van kennisuitwisseling en het effect zelf.
• Sphere of interest - projectdoelstellingen op een hoger niveau, buiten de invloedssfeer van het project: Verbeterde omstandigheden die het project hoopt te zien.
  • Impact: Een weloverwogen keten van activiteiten en voorwaarden waarmee het potentiële effect dat het project beoogt, kan worden gerealiseerd.

Aan dit alles ligt de overtuiging ten grondslag dat het betrekken van belanghebbenden bij het project en de activiteiten de kans op productieve interacties vergroot, wat leidt tot impact.

Het actief nadenken over en definiëren van deze aspecten voor een project helpt de verwachtingen op elkaar af te stemmen en het project te sturen in de richting van het bereiken van de hogere doelen en het bereiken van maatschappelijke effecten.

Wat wordt er verkregen?

Het eindproduct van een ToC-proces is niet noodzakelijkerwijs een tastbaar product, aangezien de toegevoegde waarde voortkomt uit het proces zelf en de daaruit voortvloeiende gesprekken. Een ToC-proces kan echter resulteren in een grafische voorstelling en/of een impactverhaal van de tijdens het proces vastgestelde impacttrajecten. Zo'n ToC-narratief kan een nuttig uitgangspunt zijn voor een impacts-narratief in een SEP-casestudy. Als er een specifiek gewenst resultaatproduct is, moet het proces zo worden ontworpen dat het gemakkelijker wordt dit doel te bereiken.

Wie is een belanghebbende en wie is er betrokken bij een beoordeling aan de hand van deze methode?

Tot de deelnemers aan een ToC-workshop behoren gewoonlijk het management van het onderzoeksproject, de begunstigden en idealiter alle belangrijke belanghebbenden die bij het onderzoek zullen worden betrokken (bijv. geïnformeerd, geconsulteerd of geëngageerd). Het is nuttig dat een facilitator de discussie modereert (Belcher & Claus, 2020).

Wanneer de ToC als evaluatie-instrument wordt gebruikt, is het bijzonder relevant om de belangrijkste belanghebbenden bij het proces te betrekken.

Hoe pak ik het aan?

• Gedetailleerd inspiratie over het opzetten van een Theory of Change workshop.
• ESI Miro bord materiaal voor een Theory of Change workshop.

Literatuur

Belcher et.al., 2020. A refined method for theory-based evaluation of the societal impacts of research. Published by Elsevier B.V.

Belcher B, Claus R 2020. Theory of Change. td-net toolbox profile (5). Swiss Academies of Arts and Sciences: td-net toolbox for co-producing knowledge. www.transdisciplinarity.ch/toolbox. doi.org/10.5281/zenodo.3717451

Es et al., 2015. Hivos ToC Guidelines: Theory of Change thinking in practice. https://hivos.org/document/hivos-theory-of-change/

Frey, B. (2018). The SAGE encyclopedia of educational research, measurement, and evaluation (Vols. 1-4). Thousand Oaks,, CA: SAGE Publications, Inc. doi: 10.4135/9781506326139

Schaefer, T., Kieslinger, B., Brandt, M., van den Bogaert, V. (2021). Evaluation in Citizen Science: The Art of Tracing a Moving Target. In: , et al. The Science of Citizen Science. Springer, Cham. https://doi-org.eur.idm.oclc.org/10.1007/978-3-030-58278-4_25