Ronald van Raak publiceert boek over Erasmus, Spinoza en dat wat ons bindt

Kun je een kort overzicht geven van de belangrijkste thema’s die in dit boek worden behandeld?

Veel mensen vinden democratie belangrijk, maar hebben weinig vertrouwen in de politiek. Vaak vinden we dat het publieke debat verhardt en slagen we er minder in om meningsverschillen te overbruggen. We hebben allemaal onze eigen waarden, die belangrijk zijn voor onze identiteit en persoonlijkheid, maar hebben ook gedeelde waarden nodig, anders kunnen we niet in vrijheid samenleven. Ik zie een groeiend ongemak, omdat we niet goed weten wat we van elkaar kunnen verwachten en hoe we elkaar kunnen vertrouwen. 

Erasmus en Spinoza zijn twee heel verschillende filosofen, maar toch allebei symbolen geworden van onze vrijheid en tolerantie - ze hebben ook allebei een eigen plek gekregen in de historische Canon van Nederland. Het zijn bovendien twee denkers die heel anders dachten over vrijheid en tolerantie dan wij nu gewend zijn. In Spelen met waarden, betalen met gedachten ben ik op zoek gegaan hoe hun denken tot stand is gekomen, hoe het door de tijd is gebruikt en hoe het ons zou kunnen helpen in onze zoektocht naar gedeelde waarden.  

Op welke manier kunnen de ideeën van Erasmus en Spinoza ons helpen om hedendaagse maatschappelijke problematiek beter te begrijpen? Welke lessen kunnen we trekken voor de huidige discussie over publieke waarden?

Het spelen met waarden in de titel slaat vooral op Erasmus, die zijn tijdgenoten leerde hoe je een publiek debat zou moeten voeren. Dat deed je wat hem betreft met humor en ironie en een gezonde dosis zelfrelativering. Teksten moest je volgens hem niet zozeer zien als waarheden, maar vooral als uitnodigingen om in discussie te gaan. Door je in te leven in het perspectief van een ander leerde je niet alleen die ander, maar ook jezelf beter kennen: je eigen vooroordelen en je eigen specifieke blik. In het publieke debat leerden mensen waarin ze verschilden, maar ook wat ze gezamenlijk hadden. Zo was vrijheid voor Erasmus niet iets wat je kon opeisen, maar altijd eerst een ander moest gunnen. Respect voor jouw opvattingen kon je krijgen als je eerst interesse toonde in de gedachten van anderen. Er mocht ook best gelachen worden, er moest zelfs gelachen worden, alleen dan ontstond er ruimte voor meerstemmigheid en welwillendheid.

Dat betalen met gedachten, het tweede deel van de titel, verwijst met name naar Spinoza, een filosoof die eeuwenlang in ons land diep werd gehaat, maar vanaf het einde van de negentiende eeuw opeens populair werd en nu misschien wel geliefder is dan ooit. Het idee van wederkerigheid dat je ziet bij Erasmus is wellicht nog sterker bij Spinoza: vrijheid was voor hem geen gegevenheid, maar een opgave: een investering van mensen in zichzelf en in de samenleving. Je kunt nooit bedenken hoe denkers uit het verleden naar ons zouden hebben gekeken, maar ons idee van vrijheid als keuzevrijheid, moet voor zowel Erasmus als Spinoza een vreemd idee zijn geweest: Spinoza noemde dat als een steen die wordt geworpen en denkt dat die zelf kan bepalen waar die zou neerkomen. Hoe verschillend Erasmus en Spinoza in hun denken ook zijn, beide filosofen verbinden ieder op hun manier het hebben van rechten met plichten en vrijheid met verantwoordelijkheid.         

Verharding en verruwing van de politieke discussie, het uitvergroten van tegenstellingen in de media en verslechterde omgangsvormen aan de keukentafel zijn voor veel mensen redenen om zich zorgen te maken over polarisatie. Kan polarisatie ook aanzetten tot een vruchtbare dialoog?

Vaak hoor ik mensen klagen over de polarisatie in de samenleving, maar ik heb eerder het idee dat mensen elkaar uit de weg gaan. Mede door de werking van de sociale media lijken we meer opgesloten in ons eigen gelijk en gaan we confrontaties liever uit de weg. In dit verband zie ik ook de cancelcultuur en de roep om woorden en standpunten te verbieden. Erasmus liet zijn tijdgenoten zien hoe ze het conflict niet uit de weg moesten gaan en het debat moesten opzoeken – en ook hoe je die discussie vruchtbaar zou kunnen voeren. Spinoza verdedigde een vorm van democratie en pleitte voor de vrijheid van meningsuiting. Verschillen benoemen en bediscussiëren was voor hem geen doel op zich, maar een middel, om als mensen in harmonie met elkaar te kunnen leven en een gelukkig leven te kunnen leiden. 

Erasmus en Spinoza leefden in heel andere tijden en omstandigheden – en zeker in een heel andere wereld dan waarin wij nu leven. Toch bespraken zij onderwerpen die voor ons nog altijd relevant zijn. Die afstand tussen deze filosofen van toen en wij mensen van nu is ook een voordeel: vanuit hun perspectief kunnen we op een andere manier kijken naar onszelf. Ik heb daar heel veel plezier aan beleefd en ik hoop dat de lezer dezelfde ervaring heeft.