Ronald van Raak in de Rotterdamlezing: “Bekijk de wereld door de bril van een dwaas”

Het klimaat, inclusie, stikstof: het zijn onderwerpen waar zo onderhand iedereen de meest uiteenlopende perspectieven op heeft. Hoe kunnen we elkaar nog aanspreken, in deze tijd van toenemende polarisatie en van afnemend vertrouwen? Hoogleraar Ronald van Raak beantwoordt in de 19e Rotterdamlezing deze vraag door terug te grijpen naar de werken van onze naamgever: Desiderius Erasmus. “Die laat zien dat je alles met elkaar kunt bespreken. Als je het maar doet met humor en ironie en met gezonde zelfrelativering.”

“We zien het in Rotterdam en we zien het overal elders: mensen zijn bang dat de tegenstellingen toenemen en willen op zoek naar dat wat ons werkelijk bindt… maar we zijn toch allemaal mondige en koppige individuen, die ons de morele regels niet laten voorschrijven?”, zo start Ronald van Raak, hoogleraar Erasmiaanse Waarden aan de Erasmus School of Philosophy (ESPhil), in de Arminiuskerk. “Dat kan zijn: maar laten we het ook eens omdraaien. Is het omgekeerde niet evengoed waar? Want uit al die opinieonderzoeken, van het SCP of van de EUR, blijkt eveneens een behoefte aan gemeenschapsgevoel. Dat we ergens bij horen en ergens onderdeel van zijn.”

Bekijk de wereld door de bril van een dwaas

Erasmus leert ons kijken met een abstract perspectief, met de blik van de zotheid: “De wereld is immers dwaas, en daarom is kijken door de bril van de dwaasheid de enige manier om de mensen beter te kunnen begrijpen. Eigenlijk is het heel simpel: als je je blik omdraait en vanuit een ander perspectief kijkt, dan ziet de wereld er anders uit.” Van Raak benadrukt dat Erasmus ook in zeer gepolariseerde tijden leefde, waar je letterlijk je kop kon verliezen.

Hij gaat in op een discussie die op veel universiteiten speelt over de noodzaak van een safe space (of: veilige ruimte). “Op de universiteit gaat de discussie in grote lijnen als volgt: een aantal mensen lijkt tijdens colleges, of op campus, niet geconfronteerd te willen worden met woorden of gedachten die hen kunnen kwetsen. Een andere groep mensen heeft juist een omgekeerde mening: zij vinden dat op een universiteit altijd alles moet kunnen worden gezegd.”

Uitsproken versus genuanceerde standpunten

“In publieke discussies gebeurt dit ook wel: dat uitgesproken standpunten het debat domineren en veel mensen zich niet goed thuis voelen bij de ene en ook niet bij de andere gedachte.” Dat blijkt ook wel uit Van Raaks experiment: als hij het publiek vraagt wie vindt dat niemand ooit gekwetst mag worden, steekt een enkeling haar hand op; als hij vervolgens vraagt wie van mening is dat alles gezegd mag worden, ook als dat haatzaaien tot gevolg heeft, blijven alle handen omlaag. De zaal is kan zich het meest vinden in de derde optie: niet het ene of andere uiterste, maar een genuanceerder standpunt dat daar tussenin valt.

''Ik heb gezien dat je respect niet kunt eisen, maar moet verdienen, door anderen in hun waarde te laten.''

“Ook mensen op onze universiteit die ik ernaar vraag, blijken een heel ander idee te hebben van een safe space, of veilige ruimte. Niet een plek waar je bijna niets meer mag zeggen – en ook niet waar je zomaar alles moet kunnen doen. Maar vooral een ruimte waar je kunt proberen en kunt experimenteren en een plek om jezelf te emanciperen”, aldus Van Raak.

Vrouw lacht tijdens Rotterdamlezing 2023

Met humor en ironie kun je alles bespreken

Hoe zorgt de universiteit ervoor dat er weer open discussies mogelijk zijn in het onderwijs, vraagt een bezorgde oud-student in de zaal. Rector magnificus Annelien Bredenoord beantwoordt haar vraag door te vertellen over de nieuwe Onderwijsvisie. Daarin is vastgelegd dat onderwijs op de campus voor de EUR de standaard is, zodat iedereen weer fysiek samen in een collegezaal zit. Daarnaast is het streven om in het derde jaar van de bachelor voor iedereen een impactvak te implementeren om zo de koppeling met de maatschappij te maken.

Erasmus laat echter zien dat je alles met elkaar kunt bespreken, besluit Ronald van Raak zijn Rotterdamlezing. “Als je het maar doet met humor en ironie en met gezonde zelfrelativering. Je bereid bent om je in te leven in een ander, waardoor je ook jezelf beter leert kennen. En ziet welke waarden je deelt en wat ons als mensen bindt. Wat ik geleerd heb van Erasmus is dat vrijheid begint met gunnen van de vrijheid aan anderen. Want vrij zijn kun je niet alleen. Ik heb gezien dat je respect niet kunt eisen, maar moet verdienen, door anderen in hun waarde te laten. Want samenleven doe je niet alleen en altijd hand in hand.”

De Rotterdamlezing is een jaarlijks cadeau van Erasmus Universiteit Rotterdam en het Erasmus Trustfonds aan de stad Rotterdam. Dit was de 19e editie.