Opinie: Benoem het ongemak en spreek over waarden

Op 26 april organiseert de EUR een debat in Arminius met o.a. Stine Jensen, Ronald van Raak en Gijs van Oenen over 'Wat ons bindt'. Een gesprek over polarisatie en de terugkeer van waarden in het publieke domein. U kunt hierbij aanwezig zijn door het formulier op deze pagina in te vullen.

Alle affaires lijken op elkaar, ieder schandaal is schandalig op zijn eigen manier. De toeslagenaffaire of het gaswinningsschandaal in Groningen zijn veroorzaakt door een overheid die vooral bureaucratisch opereerde en geen bondgenoot was van mensen. Een instrumentele manier van denken, waarbij sociale waarden als menselijke waardigheid en solidariteit uit het oog werden verloren.

De schandalen zijn verschillend, maar de oplossingen haperen op een vergelijkbare wijze. Het immorele optreden wordt bedekt met sjiek klinkende woorden als ‘ereschuld’ – en vervolgens komt het herstel voor de slachtoffers niet van de grond en verzandt dit in een bureaucratisch denken. Beide affaires leiden tot wantrouwen. Deze mensen weten: voor de overheid ben ik vooral een lastpost en een kostenpost.

Een ander type affaire gaat over grensoverschrijdend gedrag: The Voice, DWDD en NOS Sport – we rollen van schandaal naar schandaal. Deze affaires zijn opnieuw verschillend, maar toch horen we ook hier steeds instrumentele argumenten. Het maken van programma’s zou ‘topsport’ zijn, op een redactie waar mensen onder ‘grote druk’ staan, voor waardering en kijkcijfers.

Zo lang dit rendementsdenken de boventoon voert, zal het louter vervangen van de huidige poppetjes door nieuwer, diverser of jeugdiger mensen (meer vrouwen, meer kleuren en meer jongeren) niet genoeg zijn voor een andere cultuur. Het introduceren van instrumenten, zoals vertrouwenspersonen, of het protocolleren van goed en fout gedrag, zal evenmin voldoende zijn.

Weg reguleren

Want het ongemak laat zich niet zomaar weg reguleren. Als we slechts geprotocolleerde oplossingen introduceren, besteden we de discussie uit aan een loket. Voor een echte cultuurverandering is niet alleen nodig dat een presentator zich realiseert dat het niet kan om een werknemer in bad uit te nodigen, maar ook dat zij tegen hem durft te zeggen: ‘Doe even normaal, waar denk jij dat je mee bezig bent?’, zonder dat zij hoeft te vrezen voor de gevolgen en in het vertrouwen dat een klacht serieus zal worden genomen.

In bedrijven en organisaties worden discussies over gedeelde waarden steeds meer gevoerd. Vaak leiden ook deze debatten tot een instrumentele oplossing: van interne gedragscodes tot externe mission statements. Waarden zijn echter meer dan marketing: we zien het belang van gedeelde waarden vooral op de momenten dat het schuurt. Als er ongemak ontstaat in discussies en er geen eenvoudige oplossingen voor handen zijn.

Ook in de filosofie is een omslag gaande in het denken over waarden. De Duitse filosoof Markus Gabriel laat zien dat het taboe op discussie over waarden heeft geleid tot bureaucratisch rendementsdenken. De Britse filosoof Roman Krznaric meent dat het schort aan een tekort aan empathisch denkvermogen, het je verplaatsen in de situatie van de ander. Wij voegen hier aan toe, dat als we niet meer kunnen spreken over onze gedeelde waarden, we ook niet weten wanneer en waarom grenzen worden overschreden.

Inhoudelijke confrontatie

Nederlanders maken zich zorgen over de polarisatie, toont recent opinieonderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Tegelijk blijkt volgens deze Burgerperspectieven van het SCP dat over veel onderwerpen meer overeenstemming is tussen mensen dan zij dachten. Toch een hoopvol gegeven, dat laat zien dat we elkaar heus niet hoeven te cancelen, maar de inhoudelijke confrontatie gerust kunnen aangaan.

Gebrek aan gedeelde waarden maakt mensen weerloos, is onze reactie op het motto van de Maand van de Filosofie (‘Weerloos en waardevol’). Als niet duidelijk is wat ons bindt, staan we als individuen juist machteloos, zo laten de schandalen zien waarmee we worden geconfronteerd. Het voelen van ongemak is niet erg, maar kan het begin zijn van een oplossing. Praten over de waarden die we met elkaar delen voorkomt dat we struikelend van schandaal naar schandaal blijven gaan.