Macht om het goede te doen: zorg voor mens en milieu

Wat versta je onder medemenselijkheid in het kader van ondernemen en leidinggeven?

'Dat je rekening houdt met de mensen met wie je werkt. Dat gaat over meer dan de functie die iemand vervult. Het gaat erom dat je weet wie ze zijn, wat ze kunnen verdragen en hoe ze gebakken zijn. Op die manier kan je bijdragen aan de bloei van mensen. Hoe een mens gebakken is, wil zeggen dat we als mens in principe flexibel zijn, maar het kan ook kapot. Die grens ligt voor iedereen ergens anders. Onder invloed van concurrentiedruk of tegenvallende resultaten kan de aandacht voor dit menselijke aspect vervallen. Er kan dan druk op de werknemer worden uitgeoefend die vervolgens in een spagaat komt tussen thuis en werk. Hier is de werkgever niet exclusief verantwoordelijk voor, maar wel deels.'

Mens- en wereldgericht

'Deze zorgplicht is er en vervolgens is het aan de leidinggevende en de medewerker om te bepalen welke zorg er in de specifieke situatie nodig is. We moeten ons ook beseffen dat de menselijke soort niet de enige vorm van bewoning is op aarde. De mens is een belangrijke actor in onze wereld, maar er is meer. We zijn communale wezens, wat wil zeggen dat we in gemeenschappen leven. Daar maken ook andere levende wezens deel van uit. Het menselijke en het ecologische hoort tegelijk in ogenschouw genomen te worden. Zeker nu we een weg zoeken uit een wereld waarin het aandeelhoudersbelang centraal stond. Het is bittere noodzaak dat we niet alleen mensgericht, maar mens- en wereldgericht ondernemen. De wereld is niet alleen maar een put om materialen aan te onttrekken. Wij zijn afhankelijk van die wereld.'

Je hebt het over verantwoordelijkheid, zelfs een zorgplicht, die bij de werkgever ligt voor het welzijn van de medewerker. In deze relatie speelt ook macht een rol. Hoe verhoudt dit concept tot zoiets als zorg, wat eerder samen lijkt te hangen met liefde?

'Macht kan negatief geladen zijn. Voor sommigen is dat zelfs per definitie het geval. Die zienswijze op macht verwerp ik. Het machtsbegrip is neutraler dan in eerste instantie lijkt. Het komt op verschillende manieren in onze werkelijkheid naar voren. Een spreekwoord zoals ‘de macht over het stuur verliezen’ is zo’n voorbeeld. Het vermogen om te sturen of op je benen te staan gaat al over macht. Macht is namelijk het vermogen om iets te bereiken, van kleine tot grote dingen. De combinatie van macht en liefde leidt inderdaad tot een zorgplicht, of verantwoordelijkheid, van de leidinggevende voor een medewerker, en overigens speelt dat omgekeerd net zo goed. Soms lopen mensen weg van de macht die hun is gegeven, of ze verbloemen of verzachten het. Dat is niet nodig. De machtsverhouding is er gewoon en kan ten goede worden ingezet.'

Wat is volgens jou een absolute voorwaarde, of wie is een leidende actor voor medemenselijkheid in het ondernemen?

'De uitvoerende macht ligt bij de hogergeplaatste leidinggevenden. Zij hebben simpelweg meer beslismacht. Tegelijkertijd is het goed om te beseffen dat er ook op lagere niveaus, ook bij mensen in het primaire arbeidsproces, vaak meer macht ligt dan ze zichzelf soms realiseren. Daarbij kan de gezamenlijkheid van groot belang zijn. Bewustwording ten aanzien van de rol als groep en de organisatie van deze macht zijn dan twee belangrijke zaken.'

Is het volgens jou dan ook mogelijk om mensgericht te ondernemen als subonderdeel in een groter conglomeraat?

'Het kan een grote zegen zijn wanneer een leidinggevende van een kleinere afdeling eropuit is om zijn mensen tot bloei te brengen. Diegene kan vertrouwen geven, kijken wat mensen nodig hebben en samen besluiten nemen. Door deze participatieve methode van leidinggeven kan hij zijn officiële macht, inclusief bijbehorende bevoegdheden, hanteren met de lange teugel.'

Medemenselijkheid in ondernemen en leidinggeven krijgt de laatste tijd meer aandacht. Is het ook zo nieuw als dat het lijkt?

'Welnee, vergelijkbare ideeën zien we al bij Aristoteles. Als hij spreekt over de oikonomia, ofwel de bedrijfsvoering van het landgoed, dan zet hij uiteen hoe de verschillende elementen in het geheel goed met elkaar moeten samenwerken. Dit om het landgoed in stand te houden, niet om per se de hoogste winst te realiseren. Ook in de tijd van de kloosters zie je dat deze gemeenschappen ondernemingen werden die voortgang beoogden op een manier waarbij met iedereen rekening werd gehouden. In het werk van Calvijn, in het bijzonder zijn denken over het achtste gebod (Je zult niet stelen), werkt hij uit hoe iedereen als mens meetelt. Of het nu gaat om de arme, de rijke, de sterke of de zwakkere, ieder mens doet mee als subject, als doel op zich. In de loop van de 19e eeuw is dat medemenselijke aspect verdwenen. Toen lekte de ethische, morele component weg uit de economie. De mens werd een productiemiddel.'

Waar komt de toenemende aandacht volgens jou vandaan?

'We gaan nu van de antropologische bril van de economie, homo economicus, naar een mensbeeld waarin de mens centraal staat met rationele én ‘irrationele’ factoren. Eigenlijk zou ik dat laatste niet eens zo willen noemen. Het gaat dan simpelweg over de drijfveren van de mens en die zijn helemaal niet irrationeel. Ze worden in de economie wel zo genoemd, omdat ze niet passen in het rationele karakter van de modelmatige mens. Een drijfveer waar wij als mens door worden gedreven is bijvoorbeeld veiligheid.'

Uit welke bronnen kunnen we putten om meer inzicht te krijgen in mensgericht ondernemen?

'De bronnen van de filosofie en theologie bieden een grote voorraad aan kennis, ervaring, wijsheid en inzicht. Door hierin te lezen, graaf je als het ware in ons culturele geheugen. Dat gaat verder terug dan 200 jaar geleden. Er is tijdloze wijsheid beschikbaar van denkers en sprekers uit de Oudheid. Bij deze culturele historie horen ook geloofstradities. Eigenlijk vallen filosofie en theologie in de bedding van de culturele traditie nauwelijks te onderscheiden.'

Welk advies heb je voor leidinggevenden om medemenselijkheid concreet invulling te geven in de organisatie?

'Allereerst zou ik leidinggevenden willen aanmoedigen om het vermogen te zoeken tot samenwerken. Op dat gebied is er ook laaghangend fruit, zoals een leidinggevende van een zorgorganisatie die de gang versierd samen met vrijwilligers, medewerkers en patiënten/cliënten.'

Goedheid ontmoeten

'Verder is het van belang om je te bezinnen op de vraag: waar heb ik in de afgelopen 24 uur iets van goedheid ontmoet? Iets dat ontzettend leuk was om te zien, of te doen, of iemand met wie je een waardevolle ontmoeting had. Deze reflectie kan je natuurlijk persoonlijk doen, maar het kan ook in kleine kring op het werk. Deze oefening komt voort uit het principe ‘waar het oog is, daar is liefde’ (ubi oculus, ibi caritas est). Dat houdt in dat je kijkt naar wat jou en je mensen verblijdt. Vanuit de liefde kan je vervolgens overgaan tot productiviteit.'