Woke cultuur en academische vrijheid

Een groep studenten aan de UvA eist het vertrek van Laurens Buijs, onderzoeker diversiteit en inclusie aan deze universiteit. Aanleiding is een opiniestuk dat hij schreef in het universiteitsblad Folia – en dat landelijk nieuws werd: ‘Woke cultuur bedreigt de academische vrijheid bij sociale wetenschappen.’

Buijs werpt zichzelf op als klokkenluider: “Ik vind het natuurlijk geen probleem als men het in de academische arena met mij oneens is; dat is juist onderdeel van een gezond academisch debat. Maar mij wordt steeds vaker het gevoel gegeven dat ik een ‘slecht persoon’ ben die geen recht van spreken heeft. En dat terwijl ik standpunten inneem waar ik wetenschappelijke expertise over heb, onderzoek naar doe en over publiceer.”

Aan de UvA zou het onderwijs en het onderzoek steeds meer worden gedicteerd door voorgeschreven politieke opvattingen, waarbij steeds vaker woorden niet mogen worden gebruikt en onderwerpen niet worden besproken. Zozeer dat Buijs – die zichzelf ooit zag als deel van de woke beweging – zich niet meer veilig voelt: een gevoel dat bevestigd lijkt door de roep om zijn ontslag. Op sociale media brak ophef uit en politieke strijd, mede aangewakkerd vanuit de partijen Bij1 en Forum. Als dit soort Twitterconflicten ontstaat haak ik meestal snel af (het is ook de reden dat ik niet op Twitter zit). Toch is de zaak relevant, als we willen begrijpen waar het ongemak vandaan komt, in het debat over woke cultuur en academische vrijheid.

“Ontwaakt, verworpenen der aarde!”, zo luidt de opening van De Internationale, het oude strijdlied van de sociale beweging. ‘Awaken’, is vaak het eerste woord in de Engelse vertaling. De ‘woke cultuur’ komt voort uit deze emancipatiebewegingen van arbeiders en van vrouwen. Onderdeel van die emancipatie is het opeisen van een plek in de samenleving: van de woorden en de beelden die bij jouw groep horen. De vrijheid om te kunnen zijn wie je wilt. Buijs doet onderzoek naar diversiteit en inclusie en maakt deel uit van deze emancipatiebeweging. Tegelijk zegt hij te willen waarschuwen voor een omslag die hierin heeft plaatsgevonden: op het moment dat denkbeelden dwingend aan anderen worden opgelegd – en zij die anders denken ontslagen moeten worden.

Gijs van Oenen, collega bij ESPhil, schreef een boek over deze omslag, in Culturele veldslagen. Filosofie van de culture wars. Waarin hij onder andere beschrijft hoe de nadruk op groepsidentiteiten, van sekse, kleur, religie of afkomst, kan leiden tot het uitsluiten van andere mensen – zelfs tot intimidatie. Hoe dat gebeurt door politici zowel op rechts als op links. De woke cultuur kan heel goed bijdragen aan de academische vrijheid, als het mensen het vertrouwen geeft dat ook zij hun stem mogen laten horen. Het kan die academische vrijheid ook bedreigen, op het moment dat politieke opvattingen aan anderen worden opgedrongen, of als aan mensen die kritiek hebben het recht om te spreken wordt ontzegd. De universiteit is een plek voor experimenten, waar we elkaar niet de politieke maat nemen, maar de ruimte geven.