Democratie en gelijkheid zijn karakteristieke waarden van onze westerse cultuur. Zowel progressieve als conservatieve bewegingen beroepen zich erop. Toch zijn deze waarden niet zonder meer redelijk of rechtvaardig, nog los van het feit dat ze op radicaal uiteenlopende manieren kunnen worden geïnterpreteerd. Speelt hier niet veeleer rancune, of ressentiment? En als dat het geval is, wat betekent dat?
Friedrich Nietzsche introduceerde de notie ’ressentiment’ in zijn genealogie van de westerse moraal. Volgens Nietzsche ontstond de moraal als een product van de nijd die minder bedeelden voelden jegens de elite. Uit onvermogen om daadwerkelijk hun lot te verbeteren pleegden de onderdrukten een “denkbeeldige wraak”, door de moraal te creëren. Deze moraal is primair bedoeld om een schuldgevoel in de elite te bewerkstelligen, zodat ze spiritueel gechanteerd worden om altruïstisch gedrag te tonen. Ressentiment gaat zo gelezen dus om een structurele psychologische antipathie tegen de ‘gelukkigen’. Een nijd van de middelmatige - laten we zeggen, ‘gewone’ - mens jegens zij die zich weinig gelegen laten liggen aan normering. Deze conceptie van de oorsprong van de moraal is wellicht aanstootgevend voor moderne sentimenten maar we vinden er ook de interessante vraag of ressentiment ons kan helpen ons eigen politieke moment beter te begrijpen.
Geïnspireerd door Nietzsche pakte de vroeg-twintigste-eeuwse intellectueel Menno ter Braak dit idee op in de context van de democratie in zijn boek Het nationaal-socialisme als rancuneleer (1937). Het nazisme voedt zich op de rancune die, aldus Ter Braak, het gevolg is van het streven naar gelijkheid. Zo bezien zijn democratie en rancune onlosmakelijk met elkaar verbonden. En toch schrijft Ter Braak, heeft ‘…in een democratie (...) het ressentiment minstens de vrijheid om zichzelf te diagnosticeren.’
Ook in onze tijd is er geen gebrek aan wrok en onverdraagzaamheid. Tegelijkertijd wordt op vele fronten gestreden voor meer gelijkheid, gelijkwaardigheid, en democratie. Welke rol speelt rancune, of ressentiment, in hedendaagse emancipatoire bewegingen? En komt rancune voort uit het streven naar gelijkheid of is het ook andersom, dat een streven naar gelijkheid voort kan komen uit rancune? En welke politieke kleur heeft rancune eigenlijk, of gelijkheid? Of is dat niet te onderscheiden?
Deze vragen en meer worden tijdens Felix & Sofie besproken met Sjoerd van Tuinen en Gijs van Oenen.
- Meer informatie
Dit evenement vindt plaats op dinsdag 21 februari 2023, van 20:00 - 22:00 bij Perdu (Kloveniersburgwal 86, Amsterdam).
Voor meer informatie en tickets, zie de website van Felix & Sofie.