Promotie J. (Joris) Verheijen

Korte samenvatting van het proefschrift:

De aanleiding voor dit boek was een opmerking van een van mijn leerlingen, tijdens een lessenreeks over Michel Foucaults analyses van macht in instituties. ‘Ik had geen idee,’ zei die jongen, ‘hoeveel er is dat niet eens meer in mijn hoofd opkomt om in de schoolgang te doen.’ Hij had misschien willen zingen of rennen in die gang, maar hij had geleerd om zulke gevaarlijke gedachten al te onderdrukken voordat ze konden opkomen. Het inzicht leverde emancipatoire discussies in de klas op, over onbewuste zelfdisciplinering op school en over de vraag of leerlingen er gevormd of vervormd werden. Was hun school een plaats van Bildung of een machtsinstrument en hoeveel regie hadden ze daar zelf over?

Behalve over Bildung gaat het in ruimere zin over de mogelijkheid om anders te denken. Hoeveel is er dat niet meer in ons opkomt om te doen, op school, in de economie, in de politiek? Hoe vaak worden alternatieve ideeën bij voorbaat uitgesloten, omdat ze onrealistisch, onrendabel of gevaarlijk lijken, en wat kunnen we daar in het onderwijs aan doen? Het boek brengt dat denken in alternatieven zelf in praktijk, onder meer door een alternatieve geschiedenis van het Bildungsbegrip te schrijven.

Het laat zien dat er rond 1790 tegenover de klassieke Bildung van Goethe, Schiller en Humboldt een radicaal-romantische Bildung ontstond, rond Georg Forster, Caroline Böhmer en de jonge Friedrich Schlegel (later voortgezet door Walter Benjamin). Waar klassieke Bildung mede bedoeld was om de standensamenleving tegen revolutie te beschermen, moest zelfvorming volgens Forster en vrienden juist samengaan met drastische maatschappelijke verandering. Hij speelde een hoofdrol in een kortdurende revolutie in Mainz en trok naar Parijs. Om die reden is zijn alternatieve Bildungsdenken met kracht onderdrukt en uit het Duitse culturele geheugen gewist.

De actualiteit van deze vergeten Bildungstraditie blijkt als die in dialoog wordt gebracht met pedagogische visies van nu, zoals de postmoderne onderwijsfilosofie van Gert Biesta, en met de alledaagse lespraktijk. Met hulp van de radicale romantici reflecteer ik op actuele onderwijsvragen, waar de lessenreeks over Foucault aan raakte: hoe kritisch denken in de klas mogelijk is, hoe schrijfonderwijs bevrijd kan worden uit het keurslijf van rechtlijnige betogen en hoe meer leerlingen, net als die ene jongen, zicht kunnen krijgen op hun onbenutte mogelijkheden.