Voorkom schade aan mens, milieu en klimaat en zorg waar nodig voor herstel. Dat is de strekking van steeds meer richtlijnen voor bedrijven en hun internationale ketens. Harde wetten zijn het nog niet, maar dat is aan het veranderen, zegt Liesbeth Enneking, hoogleraar Corporate Responsibility & Sustainability aan Erasmus School of Law. ‘Bedrijven uit de voorhoede willen gelijke normen voor iedereen.’
Nemen bedrijven verantwoordelijkheid voor biodiversiteit en klimaat?
‘Zolang de werkelijke kosten van bijvoorbeeld klimaatverandering en olievervuiling in productielanden als Nigeria of Peru niet in de benzineprijs zitten, is regulering op een andere manier nodig. Er zijn internationale beleidskaders gericht op ‘do good’, zoals de duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN. Maar een mijnbouwbedrijf is vrij om natuurschade aan te richten en mensen uit te buiten, en aan de andere kant goede sier te maken door een lokaal ziekenhuis te bouwen. Een ander bedrijf bouwt weer windmolens met de grondstoffen die dat mijnbouwbedrijf levert.’
Naast ‘do good’ is er toch ook de norm ‘do no harm’?
‘Die zie je terug in de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen over maatschappelijk verantwoord ondernemen en ook in VN-richtlijnen. Die gaan over zogeheten due diligence: bedrijven moeten voorkomen dat hun activiteiten direct of indirect negatieve gevolgen hebben voor mens en milieu, en zorgen voor herstel waar dat toch gebeurt. Dat is een voortdurende cyclus van onderzoek doen, actie ondernemen, monitoren en weer onderzoek doen.’
Zijn die richtlijnen niet veel te zacht?
‘Dat is aan het veranderen. Er zijn bedrijven die zichzelf en elkaar die richtlijnen zijn gaan opleggen. Soms met reputatie in hun achterhoofd, maar soms ook vanwege een meer intrinsieke motivatie. In hun contracten met ketenpartners leggen ze bijvoorbeeld vast dat die negatieve impact moeten vermijden. Of ze sluiten sector-convenanten over maatschappelijke doelstellingen. Daarnaast is due diligence ook steeds vaker een voorwaarde bij subsidies, exportkredieten of publieke aanbestedingen. En benadeelden stappen steeds vaker naar de rechter als zij vinden dat een bedrijf schade aanricht, hier of elders.’
‘Er zijn bedrijven die zichzelf en elkaar die richtlijnen zijn gaan opleggen’
Shell verliest inderdaad rechtszaken over klimaat- en milieuschade.
‘In 2021 wonnen Nigeriaanse boeren toen ze de Nederlandse moedermaatschappij van Shell aansprakelijk stelden voor olievervuiling uit lekkende pijpleidingen op hun land. Ook in Engeland lopen dit soort zaken. In een andere Nederlandse zaak werd geoordeeld dat Shell zijn CO2-uitstoot moet verminderen. De rechter baseerde zich op de betamelijkheid die het bedrijf moet betrachten op grond van veranderende maatschappelijke normen. De soft law van due diligence is dus toch bepalend gebleken in de rechtszaal.’
Wel omslachtig dat hier telkens jarenlange rechtszaken voor nodig zijn.
‘Om de grote middenmoot van bedrijven en de achterblijvers aan te zetten tot due diligence, is wetgeving nodig. De inspanningen daartoe verschillen per land, en de Europese Commissie wil een gelijk speelveld voor Europese bedrijven. Daarom heeft ze de Corporate Sustainability Due Diligence Directive voorgesteld, de zogeheten CSDDD. Na lang onderhandelen is deze EU-richtlijn, ook wel de anti-wegkijkwet genoemd, nu bijna aangenomen. Hij gaat gelden voor Europese bedrijven met meer dan duizend werknemers en 450 miljoen euro omzet wereldwijd. En voor niet-Europese bedrijven met minimaal deze omzet in de EU.’
Die wet geldt straks volgens schattingen voor slechts 0,1 procent van de EU-bedrijven. Dat schiet niet echt op.
‘Het is een stap vooruit. Misschien niet groot genoeg, gezien de urgentie van de problemen, maar toch. Tegelijkertijd lopen al die andere juridische ontwikkelingen gewoon door – de contracten, de convenanten, de subsidievoorwaarden, de rechtszaken. En er komt steeds meer andere wetgeving op deelonderwerpen, bijvoorbeeld batterijen, CO2-uitstoot of ontbossing. Daarin wordt due diligence ook verplicht gesteld voor andere bedrijven. Het juridische net begint zich dus te sluiten om bedrijven. Bedrijven in de voorhoede wíllen nu ook graag gelijke normen voor iedereen, zodat zij niet als enigen de kosten voor due dilligence maken.’
Hoe kan de situatie verder verbeteren?
‘We hebben alle routes nodig, zowel juridische als niet-juridische, om te zorgen dat bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen. Naast verplichtingen zijn ook andere dingen nodig. Bedrijven in de voorhoede lopen tegen dilemma’s aan en hebben behoefte aan een safe space waarin zij manieren kunnen zoeken om daarmee om te gaan. Wat als je bijvoorbeeld kinderarbeid ontdekt bij een bedrijf in je keten? Verbreek je dan het contract of probeer je de situatie te verbeteren? En behalve bedrijven moeten ook beleidsmakers, aandeelhouders, werknemers, investeerders en consumenten hun verantwoordelijkheid nemen. Het ligt bij ons allemaal. Willen we meer betalen voor een liter benzine? Stoppen we met vliegen? Zijn we werkelijk bereid om minder te gaan consumeren? Iedereen blijft de verantwoordelijkheid afschuiven, daar maak ik me soms zorgen om.’
Krijgt maatschappelijk verantwoord ondernemen aandacht in de opleiding tot jurist?
‘Op onze faculteit maken we de juridische aspecten van duurzaamheidskwesties nu onderdeel van het curriculum. Willen we toekomstige advocaten leren de mazen in de wet te vinden voor de bedrijven die ze bijstaan? Of leren we ze hoe ze die bedrijven kunnen helpen om hun activiteiten en processen in lijn te brengen met de maatschappelijke verwachtingen van vandaag – in de wetenschap dat die de opmaat vormen voor het recht van morgen? Of je nu advocaat wordt of bedrijfsjurist, je kunt altijd kritische vragen stellen aan je cliënt of werkgever.’
‘We hebben alle routes nodig om te zorgen dat bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen’
- Professor
- Meer informatie
Dit artikel is geschreven door Rianne Lindhout.
