Een van de redenen waarom de bouw van woningen achterblijft bij de behoefte is de schaarste aan betaalbare bouwgrond. Een Kamermeerderheid en het recente coalitieakkoord spreken zich uit voor invoering van een planbatenheffing en een grondbelasting om dit probleem aan te pakken. Het Centrum voor Onderzoek van de Economie van de Lagere Overheden (COELO) en het Erasmus Studiecentrum voor Belastingen van Lokale overheden (ESBL) onderzochten hoe deze heffingen in Nederland kunnen worden ingevoerd, en of dit de bouw van woningen zal bevorderen. Namens het onderzoekscentrum ESBL leverden Arjen Schep, bijzonder hoogleraar Heffingen van lokale overheden aan Erasmus School of Law, en Robert Kastelein, wetenschappelijk onderzoeker, een bijdrage aan dit onderzoeksrapport.
De onderzoekers komen tot de conclusie dat een planbatenheffing (op termijn) erg zou kunnen helpen om woningbouwprojecten betaalbaar te maken. Een planbatenheffing is een belastingheffing op de waardestijging van grond als gevolg van een gewijzigde bestemming. Voordat kan worden begonnen met bouwen moet de grondeigenaar over de grondwaardestijging planbatenheffing afrekenen. Doordat een grondeigenaar rekening gaat houden met de planbatenheffing, daalt de grondprijs. Daardoor zijn woningbouwprojecten beter rendabel te maken. Ook kunnen gemeenten de opbrengst inzetten bij woningbouwprojecten waarin de exploitatie dan nog steeds niet sluit, of desgewenst projecten met meer betaalbare woningen of met een betere kwaliteit subsidiëren.
Met een grondbelasting kunnen grondeigenaren financieel worden geprikkeld om bebouwbare grond te bebouwen. Twee varianten van grondbelasting zijn onderzocht: een algemene grondbelasting en een grondbelasting specifiek op bebouwbare onbebouwde grond. Een algemene grondbelasting treft ook grond waarop al is gebouwd. Daardoor is deze minder geschikt om niet op gang komende bouwprojecten vlot te trekken. Een specifieke grondbelasting van bouwgrond met woonbestemming kan wel werken. Omdat het echter niet vaak voorkomt dat woningbouw vastloopt om speculatieve redenen, zal ook deze variant niet op veel plaatsen tot versnelling van woningbouw leiden.
Zowel de planbatenheffing als beide uitgewerkte varianten van een grondbelasting zijn uitvoerbaar maar vereisen een zorgvuldige vormgeving. Invoering van een planbatenheffing vereist bovendien een overgangsregeling. Dit rapport gaat daar gedetailleerd op in, waardoor het nieuwe kabinet hier dus direct mee aan de slag kan.
Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Ministerie van Financiën. Het rapport is op 21 juni 2024 aangeboden aan de Tweede Kamer, tegelijk met het rapport “Op grond kun je bouwen” van de werkgroep Interdepartementaal Beleidsonderzoek (IBO) Woningbouw en Grond.