De togadriehoek van Amsterdam waarschuwde eerder dit jaar dat de rechtsstaat onder druk staat. In een opiniestuk in De Telegraaf riep zij op tot actie om de afbrokkeling van de rechtsstaat tegen te gaan. Volgens de driehoek wordt het evenwicht tussen de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht steeds vaker verstoord, met alle gevolgen van dien. De togadriehoek maakt zich zorgen over de groeiende kritiek op de rechtspraak, het bedreigen van rechters en de steeds moeilijker wordende toegang tot de rechter voor burgers. Ferdinand Grapperhaus, hoogleraar Rechtsstaat, Samenleving en Rechtspraktijk aan Erasmus School of Law, sprak over deze alarmerende situatie in het radioprogramma Nieuws en Co.
Grapperhaus onderschrijft de zorgen van de togadriehoek en hij vindt dat de politiek te weinig verantwoordelijkheid neemt. In het radio-interview gaf hij aan de oproep uit Amsterdam toe te juichen.
Zelfreflectie ontbreekt
Grapperhaus hekelt het gebrek aan zelfreflectie bij de politiek, vooral wanneer rechters beleidsbeslissingen onderuithalen. Hij verwijst daarbij naar een zaak waarin ministers Faber en Van Weel drie haatpredikers de toegang tot Nederland wilden ontzeggen vanwege een vermeende bedreiging voor de openbare orde. De rechter oordeelde echter dat het kabinet die beslissing onvoldoende had gemotiveerd, waarna bedreigingen van boze burgers richting de rechter volgden. Hoewel de ministers bij hun standpunt bleven, spraken zij zich uit tegen de bedreigingen. Grapperhaus vindt dat bewindspersonen met een goede motivering tot solide besluiten kunnen komen en ook moeten durven erkennen wanneer de rechter hen terechtwijst. “Ik mis de zelfreflectie,” zegt hij. “Het stelt niet veel voor als je zegt dat bedreigingen onacceptabel zijn, terwijl je weigert te erkennen dat je fout zat. Dat zorgt voor verwarring, vooral onder jongeren. Die denken dan: wat is dat voor iets, die rechtsstaat en rechters?” Grapperhaus betoogt dat de ministers en het kabinet moeten erkennen dat zij fout zitten. “Ze moeten hardop durven zeggen: wij moeten ons huiswerk opnieuw doen, want we hebben hier kennelijk steken laten vallen in de motivering.”
Respecteer de onafhankelijke rechter
Volgens Grapperhaus ligt de kern van het probleem bij het gebrek aan respect voor de onafhankelijke rechtspraak. De hoogleraar is van mening dat de politiek het oordeel van de onafhankelijke rechter moet accepteren. Grapperhaus licht toe: “De politiek – en wij als burgers - moeten accepteren dat de onafhankelijke rechter aan de hand van het recht beoordeelt of iets klopt of niet en dat is niet de mening van de rechter. Dat is een toetsing aan het recht en dat moet gerespecteerd worden.”
Uitspraken zoals die van Wilders, waarin hij stelt dat de mensen bij de Raad van State – een instituut dat al 500 jaar bestaat en waar een strenge selectie geldt – "ook maar ongekozen bureaucraten zijn", ondermijnen volgens Grapperhaus de rechtsstaat. “Op een bepaald moment moet je, juist ter bescherming van de rechtsstaat, die al 450 jaar de ruggengraat van onze samenleving vormt, durven zeggen: dit gaat te ver. We accepteren en respecteren het wanneer onafhankelijke deskundige instanties een negatief oordeel vellen of een uitspraak doen die ons niet uitkomt.”
Jongeren betrekken bij de rechtsstaat
De togadriehoek en Grapperhaus zien een belangrijke rol voor jongeren in het beschermen van de rechtsstaat. De togadriehoek pleit voor een jongerenraad om jongeren actief bij de discussie te betrekken. Grapperhaus ziet daarnaast een rol voor voorlichtingscampagnes. “Ik zou voorstellen dat we in plaats van alleen maar te schelden op onafhankelijke instituties zoals de Raad van State of de Rechtspraak, geld uitgeven aan een campagne waarbij mensen wekelijks een korte uitleg krijgen over een aspect van de rechtsstaat. Bijvoorbeeld over de vraag: waarom hebben we een rechtsstaat? Het is voor jongeren goed dat ze dat begrijpen, want die raken steeds meer in verwarring.” Tijdens coronatijd werd bijvoorbeeld gebruik gemaakt van een TikTok-campagne om jongeren in te lichten. Die werkte volgens Grapperhaus toen erg goed.
De rechtsstaat verdient bescherming
Wat als de politiek zo met rechterlijke uitspraken om blijft gaan? Grapperhaus is daar duidelijk over: “Als dit kabinet echt onderschrijft dat de rechtsstaat bovenaan staat, dan slaan ze nu met de vuist op tafel in de Trêveszaal en zeggen ze: dit kan zo niet verder. Ik reken erop dat Dick Schoof, een zeer evenwichtig en uiterst zorgvuldig en rechtstatelijk denkend persoon, zich hierover uitspreekt.”
De boodschap van zowel de togadriehoek als Grapperhaus is helder: de rechtsstaat is de ruggengraat van de samenleving en verdient bescherming. Dat vereist niet alleen dat politici hun verantwoordelijkheid nemen, maar ook dat burgers – en met name jongeren – zich bewust worden van het belang van een onafhankelijke rechtspraak. Want als de ruggengraat van de rechtsstaat steeds wankeler wordt en de botten het begeven, stort het lichaam van onze maatschappij in elkaar, aldus de togadriehoek.
- Professor
- Meer informatie
De aflevering van het radioprogramma Nieuws en Co kun je via deze link raadplegen.
