Wat ga jij doen aan de uitdagingen waar we momenteel in de wereld tegenaanlopen? De aarde kent 9 kernprocessen die de veerkracht reguleren. Dat zijn: stratosfeer (ozonlaag), atmosfeer, klimaat, biodiversiteit, landgebruik, bodemkwaliteit, afbraak van gifstoffen, zuurgraad oceanen en zoetwatercyclus. Bij 7 van deze kernprocessen staan we in het rood bij de aarde. Alleen bij stratosfeer en atmosfeer nog niet, al zitten we ook daar er niet ver vandaan. Naast de uitdagingen vanwege de overschrijding van planetaire grenzen stijgen ook mentale problemen exponentieel, met name onder jongeren, en blijft de welvaartsongelijkheid groeien. Met alle gevolgen van dien.
Een gedachtenexperiment
We gaan terug naar 1972, het jaar waarin de Club van Rome het rapport Grenzen aan de groei uitbracht. Dit rapport was een van de eerste uitgebreide studies die waarschuwde voor de gevolgen van ongebreidelde economische en bevolkingsgroei op een planeet met beperkte hulpbronnen. Het rapport werd opgesteld door een team van onderzoekers aan het Massachusetts Institute of Technology. De belangrijkste bevindingen van het rapport waren:
- Als de huidige trends in bevolkingsgroei en industriële productie zouden doorgaan, zouden de grenzen van de groei binnen honderd jaar bereikt worden.
- Dit zou leiden tot een afname van de voedselproductie, uitputting van grondstoffen en ernstige milieuvervuiling.
- Het rapport benadrukte de noodzaak van duurzame ontwikkeling en het vinden van een balans tussen economische groei en het behoud van natuurlijke hulpbronnen.
Stel, de wereld werd toen wakker geschud over de nadelige consequenties van groei en vrijwel alle politieke partijen in Nederland namen de boodschap serieus. Voor de Kamerverkiezingen van 1972 kwamen de PvdA, D66 en de PPR met een gezamenlijk groen verkiezingsprogramma: ‘Keerpunt 1972’. En stel, in 1976 publiceerde toenmalig minister van Economische Zaken Ruud Lubbers de ‘Nota inzake de selectieve groei’, een beleidsvoorstel om de groei te beperken.
Als politici het toen voor elkaar hadden gekregen om deze nieuwe weg in te slaan, hoe had Nederland er dan anno 2025 uit kunnen zien?
| Een van de eerste dingen die ons was opgevallen, is dat mensen bewustere afwegingen maakten bij hun aankopen. Ze maakten afwegingen, zoals: zal ik voortaan alleen een stukje vlees eten in het weekend, als ik er echt van kan genieten? Ook waren er vormen van nieuwe luxe ontstaan: hoogwaardige, handgemaakte spullen bijvoorbeeld, en etentjes in hippe groene restaurants. We kwamen er namelijk al snel achter dat we alleen grenzen konden stellen aan de groei als dat op een eerlijke manier gebeurde. Daarom werd er een btw-verhoging ingevoerd in combinatie met fors lagere belastingen op arbeid. |
| De btw-verhoging was zo vormgegeven dat vervuilende producten en diensten duurder werden en schone goedkoper. De verlaging van de belasting op arbeid was zo vormgegeven dat de 90 procent laagste inkomens er niet in welvaart op achteruit gingen. Zij hielden genoeg geld over om de btw-verhoging te kunnen betalen. Tegelijkertijd was de btw-verhoging voor vervuilende producten en diensten voor alle Nederlanders wél een stimulans om duurzame producten te kopen met een lange levensduur. Het verklaart tevens waarom de nieuwe luxe van mensen veel vakwerk vergt en minder materialen. Het inhuren van een meubelmaker of reparateur was immers goedkoper geworden en het kopen van materialen juist duurder. |
| Al snel kregen ondernemers door dat de vraag naar kwalitatief betere producten met een lange levensduur enorm steeg. Ze speelden daarop in en wedijverden met elkaar om wie de meeste waarde kon bieden met de minste milieu-impact. Zo begonnen ondernemers te pionieren met het maken van modulair ontworpen producten. Dat zijn producten waarvan elk afzonderlijk onderdeel kan worden vervangen. Dit was weliswaar arbeidsintensief, maar arbeid was goedkoper geworden. En het bespaarde veel energie en materialen en het verlengde de levensduur van producten, waardoor deze producten over de hele levensduur een stuk betaalbaarder bleken te zijn dan niet-modulair ontworpen producten. |
| Nederlandse bedrijven, die de thuismarkt goed kenden, namen een concurrentievoorsprong op andere bedrijven. Die voorsprong werd verstevigd door de lagere belasting op arbeid. De vrees die veel economen hadden geuit, namelijk dat stoppen met groei zou leiden tot algehele verarming, bleek ongegrond. |
| De veranderingen werden ook zichtbaar in het straatbeeld. Winkels met kwalitatief belabberde kleding en spullen verdwenen. In plaats daarvan zie je nu veel nieuwe, creatieve kringloop-, repair- en ombouwshops. Neem bijvoorbeeld de kledingbibliotheek, waar je een abonnement kunt nemen op een bepaald aantal kledingstukken die je telkens mag omwisselen: duurzamer én leuker. |
| Niet alleen consumenten en commerciële ondernemers speelden gretig op de veranderingen in, maar ook allerlei maatschappelijke organisaties die samen de nieuwe coöperatieve beweging vormden. Mensen ontdekten namelijk dat de impact van de belastingverschuiving kleiner was, en hun welzijn groter, als ze bepaalde voorzieningen samen organiseerden. Zo ontstond in de loop der jaren een breed scala aan nieuwe coöperaties: mobiliteitscoöperaties, energiecoöperaties, zorgcoöperaties, landbouwcoöperaties, enzovoorts. De opmars van de nieuwe coöperatieve beweging kon je ook terugzien in de omgeving, zowel in de stad als op het platteland. Zo tref je in woonwijken tegenwoordig naast een basisschool en huisartsenpraktijk ook meergeneratiewoningen en zogenoemde wijkdepots, van waaruit coöperaties het delen van allerhande spullen coördineren. |
| De transitie bracht ook nieuwe uitdagingen met zich mee. Zo bleek met het afvlakken van de groei ook de werkgelegenheid langzaam te stabiliseren. Verder bleek dat door het wegvallen van de groei de overheidsinkomsten stagneerden, terwijl de meeste overheidsuitgaven bleven stijgen. |
| Die uitdagingen bleken tijdelijk te zijn. De overheid liet onderzoek doen naar de achterliggende oorzaken van hardnekkige maatschappelijke vraagstukken, zoals de toename van arbeidsongeschiktheid en de stijgende zorgkosten. De conclusie was dat de helft van alle ziekten in Nederland te karakteriseren is als vermijdbare (welvaarts)ziekte. Ook bleek dat zowel de toename van arbeidsongeschiktheid als de toename van welvaartsziekten samenhangen met stress en werkdruk. Door het verkorten van de werkweek van 38 naar 32 uur en door het stimuleren van de nieuwe coöperaties slaagde de overheid erin om de werkgelegenheid te herstellen en de kosten voor zorg en arbeidsongeschiktheid te beteugelen. Mensen kregen daardoor meer vrije tijd, ervoeren minder stress en werden minder vaak ziek. Ze besteedden hun vrije tijd aan activiteiten waar ze gelukkiger van werden. |
| Kortom, al had de transitie veel van iedereen gevergd, Nederland was na 1972 een gidsland geworden. Er kwamen internationale delegaties op bezoek om het ‘polderpostgroeimodel’ te bestuderen. En hoewel we een nuchter volkje zijn gebleven, hielp de internationale aandacht wel om koersvast te blijven en ons nieuwe samenlevingsmodel verder te perfectioneren. |
Nieuwe kans
We weten: het is na 1972 niet zo gelopen. Door een langdurige recessie ging het momentum voor stoppen met schadelijke economische groei in de jaren ‘80 verloren. We kwamen terecht in veertig jaar neoliberale woestijn. Toch is dit niet het einde van het verhaal. Het nieuwe verhaal voor Nederland dat hierboven is geschetst, dat is nog steeds mogelijk. Doordat de milieu- en klimaatontwrichting steeds zichtbaarder wordt, dichtbij en ver weg, is er nu meer dan ooit interesse in de nieuwe economie. De oplossingen lijken alleen onvoldoende vanuit onze regering te komen. Gelukkig zijn er wel steeds meer mensen die fundamentele vragen durven te stellen. Mensen die de realiteit onder ogen durven te komen en binnen hun invloedssfeer zich willen inzetten voor een duurzame en eerlijke toekomst. Er gebeuren zoveel mooie dingen door mensen die andere keuzes durven te maken. Waardoor in bedrijven meer wordt gewerkt vanuit purpose in plaats van alleen geld verdienen, verbreding plaats vindt in advisering en er nieuwe betekenisvolle initiatieven ontstaan.
Opgave van de eeuw
Niets is zo krachtig als een idee waarvoor de tijd gekomen is, schreef Victor Hugo. In de 20ste eeuw was de tijd gekomen om de sociale kwestie op te lossen, door de invoering van een progressieve inkomstenbelasting en de opbouw van de verzorgingsstaat. Eindelijk was de sociale correctie op het kapitalisme doorgevoerd. In de 21ste eeuw is de tijd gekomen voor de ecologische correctie op het kapitalisme. Wat kan jij vanuit jouw rol hieraan doen? Hoe kan jij bijdrage om de wereld weer uit de problemen te loodsen en tegelijkertijd jouw functie naar een next level te brengen, door er meer betekenis aan toe te voegen? Laten we samen deze missie volbrengen, want: Er is leven na de groei!
- Meer informatie
Dit artikel is geschreven door Paul Schenderling & Natasja Naron. Paul Schenderling is een veelgevraagd spreker en commentator in de media over duurzame en rechtvaardige economie. Hij is auteur van ‘Er is leven na de groei’, waarin hij pleit voor een maatschappij die minder afhankelijk is van economische groei en meer gericht op duurzaamheid en welzijn. Paul is één van de docenten van het Executive Program ‘De Betekenis van Rijkdom’.
Natasja Naron is oprichter en eigenaar van het betekenisvolle financieel adviesbureau Gabriël, een bedrijf dat werkt vanuit de kracht van genoeg. Daarnaast is Natasja werkzaam als programmadirecteur van het Executive Program ‘De Betekenis van Rijkdom’. Wil je leren hoe je in je werk meer kunt focussen op bloei in plaats van groei? Hoe je op een betekenisvolle manier je doelen kunt realiseren? Volg dan het Executive Program De Betekenis van Rijkdom van de Erasmus Universiteit.
