We zijn toe aan een herontwerp van het arbeidsrecht

Op 11 maart jl. vond het jaarlijkse stagediner van de Master Arbeidsrecht plaats. Dertig topstudenten van deze selectieve master hadden zich opgedost om te ‘speeddaten’ met potentiele stagekantoren voor die felbegeerde stage in de periode mei-juni. 

De keynote speaker die avond was niemand minder dan Hans Borstlap die twee maanden eerder als voorzitter van de Commissie Regulering van Werk de samenleving tot actie maande: “We moeten de bakens nu verzetten. Er is een te grote tweedeling op de arbeidsmarkt: mensen met (te)veel bescherming in een vast contract en een groeiende groep flexwerkers, waaronder zzp, die niet of nauwelijks bescherming hebben. Dat is niet vol te houden.” 

Enkel nog online

Toen het eindrapport van de commissie verscheen verkeerde de Nederlandse (arbeids)markt in een absolute hoogconjunctuur. Een tekort aan werkers en een historisch laag aantal werklozen. Het kan verkeren. Want de openingszin van Borstlap in zijn keynote speech was: “Beste mensen, we zouden wel eens aan de vooravond van een grote crisis kunnen staan. De zorgen uit ons rapport worden dan extreem zichtbaar en bewaarheid. De overheid moet dan doorpakken. In tijden van crisis lukt het beter dit soort majeure vraagstukken aan te pakken dan wanneer alles koek en ei is. Never waste a good crisis…” 

Een dag later ging Nederland ‘op slot’ vanwege het Covid-19-virus. De stage werd afgelast. Studenten verdwenen van de campus en verschenen enkel nog online. Dat gold ook voor een groot deel van werkend Nederland.

Noodmaatregelen 

Alsof Borstlap een glazen bol had en in de toekomst kon kijken, volgde in minder dan drie weken tijd een pakket noodmaatregelen waarmee de arbeidsmarkt met miljarden euro’s werd ondersteund om zoveel mogelijk werkgelegenheid te behouden. Een van de maatregelen is de Tijdelijke Noodmaatregel Overbrugging voor Werkgelegenheid (NOW), die werkgever een loonkostensubsidie geeft van maximaal 90% van de totale loonsom. 

De gedachte is dat werkgevers die veel omzetderving ervaren, loonkostensubsidie krijgen zodat ze de werknemers gewoon ‘binnenboord’ kunnen houden (geen ontslag, geen WW). De regeling heeft enkel betrekking op mensen die tot de ‘loonsom’ behoren, lees: werknemers. Zzp’ers vallen niet onder deze regeling. Zij kunnen een beroep doen op de Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers (Tozo). Deze regeling geeft zelfstandig ondernemers die onder het sociaal minimum dreigen te vallen, een tegemoetkoming tot dit minimum. 

Tweedeling 

Werknemers krijgen vooralsnog hun loon doorbetaald, dankzij de NOW. Voor veel zzp’ers betekent het wegvallen van werk een enorme terugval in inkomsten. Een deel van deze groep zzp’ers, was voorheen werknemer. De fiscale voordelen van het zzp’schap wegen in deze crisistijd opeens niet meer op tegen de bescherming die men genoot als werknemer.

Dit laat gelijk iets geks zien in onze samenleving. We zijn het normaal gaan vinden dat je ‘kan kiezen’ welke mate van bescherming je verdient. Hoe vaak is een ex-werknemer niet als ‘zelfstandige’ begonnen bij zijn ex-werkgever? Is dat wel een echte zzp’er? En als het fout gaat, gaat het ook echt fout.

Sociaal vangnet

Toch springt de overheid bij. Daar valt veel voor te zeggen, maar het laat ook zien dat ons sociaal vangnet nodig aan een update toe is. Het vangnet gaat namelijk uit van een ‘klassiek model’ waarin een werkgever de zorg heeft voor veel werknemers. De grote groep flexwerkers valt tussen wal en schip. Daarnaast is het laten betalen van ‘sociale zekerheid’ via de werkgever in dit soort extreme gevallen misschien ook simpelweg teveel gevraagd. We hadden anders de NOW niet nodig. 

Het is ook niet voor niets dat onder meer de International Labour Organisation (ILO) sinds 2017 lidstaten oproept hun sociale vangnet te hervormen en weer meer – zoals nu met de tijdelijke maatregelen het geval is – ruimte te bieden aan overheden om de regiefunctie te pakken. Dat sociale vangnet is dan wel geënt op wederkerigheid. Iedereen doet en betaalt mee. Het kan niet zo zijn dat groepen werkers zich aan de betalingsverplichting onttrekken (geen premieafdracht), maar als het erop aankomt wel op dit vangnet terugvallen. De Commissie Borstlap noemt ‘wederkerigheid’ niet voor niets een van de kernelementen.

A bright future?!

Natuurlijk roept het Corona-virus ook in de werkverhouding tussen werkgever en werknemer de nodige vragen op. Mag een werknemer van zijn thuiszittende werknemers verlangen dat zij vakantiedagen opnemen? Mag een werkgever loonoffers van zijn werknemers verlangen? Mag hij vakantiebijslag uitstellen? Mag een werknemer weigeren weer voor de klas te gaan staan, uit vrees voor besmetting? Mag ik mijn thuiswerkende werknemer controleren door middel van camera’s? Etc. 

De echte vraag is natuurlijk, hoe houdbaar is ons huidige arbeidsrechtelijke stelsel. Een crisis zet alles op scherp en is de ultieme test of het gekozen rechtssysteem staat of faalt. De majeure ingrepen die nodig zijn, laten op z’n minst zien dat er nog wel wat werk aan de winkel is. 

Een herontwerp van het arbeidsrecht dat recht doet aan de veelvormigheid en grilligheid van de markt ligt klaar. Als Den Haag verstandig opereert, maken ze van dit momentum gebruik om tot structurele hervormingen op de arbeidsmarkt te komen. Als ons dat lukt… dan zie ik de toekomst zonnig tegemoet.

Ruben Houweling