Interview Barbara van Mierlo over de methodologie van Reflexive Monitoring in Action (RMA)

Duurzame ontwikkeling vraagt om verandering op meerdere maatschappelijke niveaus en in verschillende domeinen tegelijkertijd. Daartoe moeten keuzes worden gemaakt die radicaal afwijken van gangbare praktijken, gewoonten, relaties en institutionele structuren. Maar hoe doe je dat?
 
Dr. Barbara van Mierlo, docent en medeorganisator van de 3-daagse Opleiding Reflexief Monitoren, legt uit waarom een andere aanpak noodzakelijk is om fundamentele verandering te bewerkstelligen. Als associate professor en socioloog – werkzaam bij Wageningen Universiteit – onderzoekt Barbara processen van transformatieve, systemische verandering, en hun relatie met dagelijkse sociale praktijken. Om deze processen te monitoren en bij te kunnen sturen heeft ze de methodologie van Reflexive Monitoring in Action (RMA) ontwikkeld – een integrale methode die wezenlijk verschilt van gangbare methoden van monitoring en evalueren, die uitgaan van meten en afrekenen.
 
Integrale verandering
‘Nee, het is zeker geen manier van meten,’ legt Barbara uit. ‘Het is een methode, een aanpak voor mensen die een initiatief voor systeeminnovatie gaan volgen en begeleiden, om te zorgen dat de ambitie van dat initiatief om aan fundamentele verandering te werken écht hoog wordt gehouden. Als je fundamentele verandering als doel hebt, krijg je met veel onzekerheid en onenigheid te maken. Wat is waardevol? Waar moeten we naar streven? Dit betekent ook dat doelen niet vooraf gedefinieerd kunnen worden. En de uitkomst is onvoorspelbaar: het moet anders, maar hoe? Dat weten we niet. Natuurlijk, we kunnen een wenkend perspectief schetsen, maar het naadje van de kous kennen we niet. Het gaat daarnaast om integrale verandering, met allerlei aspecten – van technologische tot politieke aspecten – die tegelijkertijd moeten veranderen. Aan één aspect morrelen helpt dan niet. Daar moet je mee werken en je moet steeds op je acties reflecteren: wat hebben we gedaan? Waar heeft dat toe geleid? Wat zijn hindernissen en hoe kunnen we die aanpakken? Een reflexieve monitor stimuleert dat leerproces.’

‘In de loop van een systeeminnovatieproces ontstaan er unieke knelpunten; deze hangen namelijk af van de ingezette verandering zelf en de context. De reflexieve monitor helpt hierop te reflecteren en houd je een spiegel voor.’
 

De eerste ideeën voor reflexieve monitoring ontstonden in 2005 bij de leerstoelgroep Kennis, Technologie en Innovatie van Wageningen Universiteit. Het balletje ging rollen toen een enthousiaste onderzoeker van Wageningen Plant Research er over hoorde op een conferentie. De ideeën sloten precies aan bij de problemen die hij had ervaren met gangbare methoden in zijn werk voor duurzame gewasbescherming. In het omvangrijke programma Telen met Toekomst, waar hij leiding aan gaf, kregen Barbara en collega’s de ruimte om de methode verder te ontwikkelen. Het resultaat? Naar aanleiding van open interviews met betrokkenen spitste de programmaleiding zich toe op goede aansluiting bij de drijfveren van boeren en op nieuwe partnerschappen, in plaats van statische kennisoverdracht naar boeren. Daarnaast werd in twee sectoren gezamenlijk een systeemanalyse uitgevoerd – een belangrijk instrument bij Reflexieve Monitoring. Hieruit bleek dat er weinig kennis was over de bronnen van vervuiling van oppervlaktewater. Eén samenwerkingsverband ontwikkelde daarop een nieuwe onderzoekspraktijk, dichter bij de bron, om de oorzaken en daarmee de aanpak beter te kunnen bepalen.
 
‘Dat is kenmerkend voor Reflexieve Monitoring,’ zegt Barbara. ‘Je stapt af van de normale praktijk en gaat je eigen praktijk veranderen. Wat voor werk doen we eigenlijk, hoe doen we dat en is dat het juist? Het is echt een procesaanpak. In de loop van een systeeminnovatieproces ontstaan er unieke knelpunten; deze hangen namelijk af van de ingezette verandering zelf en de context. De reflexieve monitor helpt hierop te reflecteren en houd je een spiegel voor.’
 
Theorie en tools
In de Opleiding Reflexieve Monitoring maak je kennis met de achtergrond van de methode en krijg je handvatten aangereikt om deze toe te passen op transitievraagstukken in je eigen werkveld of domein. ‘Dat is belangrijk, want veel mensen begrijpen goed waarom een andere aanpak nodig is – maar weten niet waar ze moeten beginnen en hoe ze de aanpak kunnen toepassen en vertalen naar hun eigen omgeving,’ legt Barbara uit. ‘In de opleiding krijg je een combinatie van theorie en tools met voorbeelden die je de praktische toepassing laten zien. Daarnaast werken we aan je eigen activiteiten als monitor, zodat je als deelnemer een beeld krijgt van de waarde en persoonlijke invulling van deze aanpak. Hoe ziet jouw rol eruit? Daar gaan we mee aan de slag.’

‘Dat is het mooie en moeilijke van reflexief monitoren: je bent steeds weer aan het leren en in ontwikkeling, je monitort een proces én jezelf.’

 
Voor wie is de opleiding specifiek bedoeld? Barbara onderscheidt grofweg twee groepen: consultants en onderzoekers, die zo’n rol als externe monitor willen uitoefenen en hun repertoire willen uitbreiden, en professionals in onder andere beleid en zorg, die vaak met monitoring en evaluatie te maken hebben en hun aanpak willen herijken en verrijken. ‘Je kunt de methode voor veel verschillende uitdagingen inzetten,’ vertelt Barbara. ‘Zelf ben ik nu betrokken bij de reflexieve monitoring van een training voor zorgprofessionals die werken met mensen met niet-aangeboren hersenletsel. Hoe kun je meedenken met de patiënt over zijn of haar veranderende identiteit, als ze weer thuis (gaan) wonen? Welke plekken hadden betekenis voor hen en welke kunnen een nieuwe betekenis krijgen? We trainen en coachen de professionals om een nieuwe rol te ontwikkelen. Ook hun eigen identiteit verandert in dat proces, zij worden coaches in plaats van zorgverleners. De opleiding zelf is eveneens reflexief; hij wordt gaandeweg ontwikkeld. Wat zijn belangrijke actielijnen, wat moet er geleerd worden? In dit geval heb ik theorie over professionele identiteit ingebracht, over het bewaken en veranderen van grenzen tussen professies.’
 
Kiezen voor het belangrijkste
Reflexieve monitoring is een kwestie van balanceren. Barbara: ‘je bent als sparringpartner helemaal betrokken maar je moet ook een zekere distantie behouden. Je hebt zelf dus óók een monitor nodig. In de opleiding gaan we daarom ook met intervisie aan de slag. Kijk, we pretenderen niet dat je na de opleiding een hele ervaren monitor bent. Dat is het mooie en moeilijke van reflexief monitoren: je bent steeds weer aan het leren en in ontwikkeling, je monitort een proces én jezelf. Dat is complex. Die opmerking kreeg ik ooit over het handboek dat we ontwikkelden: ‘Richtlijnen geven voor het evalueren van complexiteit, dat kan per definitie niet, en toch is het jullie gelukt’. Het kan inderdaad wel. Je kan leren om naar voren en naar achteren te kijken, een tijdje meelopen, kennis en begrip van systeeminnovatieprocessen opdoen – dat alles zal steeds verder landen. Je kunt leren omgaan met onzekerheid en andere keuzes leren maken dan eerder gedaan werd. Dat maakt je een reflexieve monitor. Je moet, met overtuiging, steeds weer kiezen voor wat het belangrijkste is op dat moment.’