"Iedereen kan en moet leiderschap ontwikkelen"

Hoe bijzonder is deze tijd voor u?

“Heel bijzonder, net als voor iedereen denk ik. Mijn stemming wisselt tussen hoop en vrees, tussen optimisme en pessimisme. Ook ik zit thuis, veel werk is weggevallen. Maar dat bekent ook dat er veel tijd overblijft voor andere dingen. Zo ben ik bezig met een nieuw boek. Ik zit namelijk meer dan ooit in het hart van de tijdsgeest.”

Waarom? Omdat u al zo lang bezig bent met transities?

“Ik waarschuw hier al dertig jaar voor. Veel mensen vragen ook: Is dit nou waar jij het al die jaren over hebt gehad? Ja. Uiteraard niet specifiek over deze coronacrisis, maar wel over het feit hoe kwetsbaar wij als samenleving zijn. Daar gaan mijn laatste drie boeken alleen al over [In het oog van de orkaan, Verandering van Tijdperk en Omwenteling].”

“Het maakt niet uit of het een virus, klimaatverandering, digitale crisis of een conflict in de geopolitiek is. De aanleiding is telkens anders, maar de gevolgen zijn vaak vergelijkbaar. Als je had opgelet, zag je deze crisis ook al van ver aankomen. Deze crisis gaat echt niet onze laatste crisis zijn. Dit gaan we zo’n elke vijf jaar meemaken.”

Hoezo heeft niemand voor deze crisis gewaarschuwd dan?

“In veel gevallen hebben we als samenleving wel de kennis, maar verdringen we die kennis uit ongemak. De aanslagen van 11 september zag natuurlijk niemand aankomen, maar we wisten wel dat een terroristische aanslag zeer waarschijnlijk was. Hetzelfde met de economische crisis in 2008. Het zijn de grote risico’s die wij verdringen. De gebeurtenissen met een kleine kans, maar met een groot effect. Dit virus had net zo goed in Nederland kunnen ontstaan, in de bio-industrie waar zoveel dieren zo dicht op elkaar leven in de buurt van mensen.”

Waar ligt onze zwakte dan als samenleving?

“We hebben veel te lange ketens gemaakt en elke schakel in die ketens impliceert een risico . Daardoor zijn we kwetsbaar. Alles blijft maar over de wereld vervoerd worden. Alleen al de manier hoe wij vlees maken. We slepen met dieren, vlees en veevoer over de hele wereld. Daarin ligt de diepste oorzaak. De mens is de natuur aan het vernietigen. De verhouding mens en natuur is scheefgegroeid en volledig uit balans.”

“Economisch gezien moeten we veel meer in eigen huis maken, op regionale schaal. ‘Ja maar handel’, zeggen mensen dan. Dat is voor een deel ook een systeem dat we zelf in stand houden. Waarom zorg je als bijvoorbeeld Nederland er niet voor, dat je in eigen land veel meer spullen produceert wat je tijdens een crisis als dit nodig hebt. Voedsel, medicijnen, mondkapjes, energie, et cetera.”

Welke gevolgen gaat deze crisis hebben denkt u?

“De gevolgen zullen we in het klein en groot merken. We gaan ontdekken dat thuiswerken in veel gevallen een prima optie is. Die overbodige vergadering kan ook echt wel vanuit huis. Ook zullen mensen minder vlees gaan eten en overbodige reisjes schrappen. Maar ook op systeemniveau gaan dingen veranderen.”

“Het onderwijs merkt nu dat er ook echt dingen anders kunnen. En er zal een herwaardering van de publieke sector volgen. Op de helden die ons nu redden, hebben we veertig jaar lang bezuinigd. Tegelijkertijd zal de nadruk meer komen te liggen op preventie. Gezonder leven om beter op de volgende crisis te kunnen inspelen. De rol van de overheid wordt ook weer wat dominanter.”

Dit klinkt allemaal logisch, maar waarom veranderen we deze zaken niet direct dan?

“Het is een combinatie van factoren. Allereerst is negentig procent van ons gedrag gewoontegedrag en gewoontes zijn heel moeilijk te veranderen. Al die mensen die op de eerste dag meteen weer massaal voor de IKEA in de rij staan, je verzint het niet.”

“Daarnaast is er een diepe angst bij veel mensen om echt te veranderen. Tien procent wil en kan echt veranderen. Dat wordt ook na deze crisis de kopgroep. De rest volgt langzaam in verschillende groepen. Eerst de koplopers, dan de koplopers van het peloton, dan het peloton zelf en dan de achterblijvers. Daar gaat dus minstens een generatie overheen. Omdat deze crisis aansluit op veranderingen die al langere tijd gaande zijn zoals digitalisering, verduurzaming, afkeer van doorgeschoten marktdenken, is de kans wel groter dat de transitie versneld kan worden. Al zal het stapsgewijs gaan.”

Wat wordt uw taak na deze crisis?

“Mijn werk was al wel anders geworden. Ik heb lang mensen gewaarschuwd en dat blijf ik ook doen, maar ik probeer mensen nu vooral perspectief te bieden en ze gerust te stellen. Mensen helpen om hun angst te overwinnen.  Maar de inhoud van mijn verhaal blijft hetzelfde, alleen de stijl en vorm veranderen. Vroeger schopte ik nogal tegen de gevestigde orde aan, nu ga ik in gesprek met de grote bedrijven als Shell en KLM. Ik had ook niet gedacht in die positie te komen, maar het maakt mijn werk zeker leuker en boeiender.”

Wat gaat u de mensen meegeven die bijvoorbeeld deelnemen aan een cursus die u geeft?

“Ik hoop dat ik mensen anders kan laten kijken naar de dingen die om hen heen gebeuren. Een transitie is namelijk geen optelsom van dagelijkse gebeurtenissen. Het gaat om de dieperliggende veranderingen, de onderstroom. Die onderstroom bepaalt de richting van een transitie. Daar moet je als bedrijf op kunnen inspelen en mee om kunnen gaan, om zo nieuwe verdienmodellen te kunnen ontwikkelen.”

“Bedrijven moeten wendbaar worden. Dat kan alleen als je flexibel bent, eenvoudig georganiseerd bent en vertrouwen geeft aan je medewerkers. Daarnaast is het zaak als bedrijf een buffercapaciteit op te bouwen en een langetermijnstrategie te hebben. En niet één, maar ook andere verdienmodellen ontwikkelen. Nu investeren in producten of diensten waar je in de toekomst je geld mee verdient. Dat vraagt leiderschap.” 

Maar wat kan de gemiddelde deelnemer met deze punten?

“Iedereen kan en moet leiderschap ontwikkelen. Ook op de werkvloer en in het middenmanagement. Die verandering kost tijd, maar het is vooral belangrijk dat je niet stopt zodra er weerstand ontstaat. Pas als je weerstand krijgt, heeft het zin wat je doet. Ga er dan niet dwars doorheen, maar ga subtiel met die weerstand om. Kijk waar de weerstand vandaan komt, leer en pas jezelf aan. Dat is een belangrijke les die ik mensen wil leren. Het gaat om evolutionair sturen in een tijd van revolutie.”

“Maar belangrijk is daarbij wel dat ik niet één of andere verandergoeroe ben met een receptenboek. Dat zou mijn uitgever wel willen, maar dat werkt niet. Daarvoor is het te complex. Ieder mens, elk bedrijf en iedere situatie is anders. Het gaat om de persoonlijke transitie in de systeemtransitie. Het is jouw eigen route. Voel je dat het nog niet het juiste moment is? Wacht dan vooral nog even. Maar weet wel dat die transitie noodzakelijk gaat zijn en je een keer die keuze moet maken om het echt anders te gaan doen.”