Complottheorieën: een samenzwering voor elke dag

Bekijk hier de video van The Guardian over complotdenken.

Het geloof in complottheorieën is veel meer wijdverspreid dan de stereotypen die het nieuws domineren. Recent hebben bijvoorbeeld QAnon-, Covid-19- en 5G-theorieën veel aandacht gekregen, terwijl minder controversiële samenzweringen zoals de vervalste maanlanding al tientallen jaren voortduren. We delen allemaal hardwired evolutionaire eigenschappen die ons kwetsbaar voor maken voor samenzweringsdenken, van de manier waarop we waarheid toekennen aan nieuwe informatie, tot onze neiging om patronen te ontdekken in niet-gerelateerde verschijnselen. Maar als we allemaal potentieel vatbaar zijn voor complottheorieën, hoe kunnen we dan omgaan met deze cognitieve snelkoppelingen?

Afgelopen maanden zien we steeds vaker berichten op social media waarin satanistische samenzweringen worden ontrafeld, opgeroepen wordt 5G-masten te slopen of voorspellingen worden gedaan door een zekere 'Q' over de 'Deep state'. We hebben ook gezien hoe deze informatie aanzet tot handelen: in januari bestormden aanhangers van deze mysterieuze 'Q' - qanons - het Capitol en in Nederland werden er 5G-zendmasten verbrand. Wat is hier aan de hand? 

Zoeken naar antwoorden

In deze 4-delige cursus gaat Andre Krouwel in op de vragen wat nu eigenlijk samenzweringen zijn en wie erin geloven. Bij crises en grote ingrijpende en complexe gebeurtenissen zoals de coronapandemie, zoeken veel mensen naar antwoorden om met de onzekerheid en stress om te kunnen gaan. Complotdenkers zien – bij het zoeken naar verklaringen en zekerheid – allerlei patronen tussen gebeurtenissen die niet persé hoeven te bestaan. Vaak vindt eveneens een grote vereenvoudiging plaats.

Human agency

Complotdenkers zijn ook meer geneigd te denken dat er achter gebeurtenissen menselijk handelen (‘human agency’) zit en dat vooral machtige personen, groepen en bedrijven er op uit zijn om ‘ons’ iets aan te doen. Wie geloven allemaal in samenzweringen en wat zijn de gevolgen voor het individu en samenleving?

Zijn samenzweringen van alle tijden of heeft de verspreiding via sociale media het complotdenken vergroot en versnelt? Is een beetje paranoia niet op zijn plaats? Immers, De mogelijkheden van autoriteiten om mensen te monitoren en te manipuleren zijn tegenwoordig vrijwel onuitputtelijk.

Covid

Daarnaast besteed Krouwel aandacht aan de relatie tussen de Covidpandemie en het ontstaan van nieuwe complottheorieën. De complexiteit van zoönotische ziekteverwekkers en verspreiding van virussen via aerosols en de omvang van de bedreiging door Covid vergroot de neiging van complotdenkers om juist de meest simpele verklaring te zoeken en de vinger naar iemand te wijzen.

Extremisme en populisme

Krouwel gaat ook in op de relatie tussen complotdenken, extremisme en populisme. Het populisme en samenzweringsgeloof delen een aantal kenmerken. Zo zit in beide een sterk anti-establishment denken en wordt verondersteld dat er zeer simpele en directe oplossingen zijn voor complexe problemen. Ook zien we binnen zowel het complotdenken als populisme een sterke neiging om angst te hebben voor bepaalde groepen en deze als een gevaar te zien. Aanhangers van het populistisme en complotdenkers accepteren eveneens makkelijker allerlei onbewezen veronderstellingen en verwerpen zij wetenschap en expertise.

Links én rechts

Tot slot is er aandacht voor het politieke aspect van samenzweringstheorieën. We zien dat het geloof in samenzweringen zich meer concentreert op de politieke flanken, maar zeker niet alleen op rechts. Ook op de meer extreem linkerflank van het politieke spectrum zien we meer complotdenken dan in het politieke midden. Bij welke politieke partijen in Nederland concentreert zich het complotdenken en welke samenzweringen zijn meer verbonden met rechts gedachtegoed en welke meer met links gedachtegoed?