De rechtsstaat is geen overbodige luxe, aldus hoogleraar Ferdinand Grapperhaus, aan het begin van zijn inaugurele rede op 16 februari 2024. Hij ging in zijn rede in op drie ontwikkelingen die volgens hem een risico vormen voor de rechtsstaat zijn. Ook benoemde hij oplossingen hiervoor.
Prof.dr.mr. Grapperhaus is sinds 1 juni 2023 hoogleraar (0,2 fte) aan Erasmus School of Law, bij Erasmus Universiteit Rotterdam en bekleedt de leerstoel ‘Rechtsstaat, Samenleving en Rechtspraktijk’. Vanuit deze leerstoel levert Grapperhaus een bijdrage aan zowel het bachelor- als masteronderwijs. Vanuit zijn rol als hoogleraar zal hij de juristen van de toekomst laten kennismaken met de rechtspraktijk en de wisselwerking tussen rechtsstaat en samenleving, hen een rijker en dieper inzicht geven in redelijk abstracte begrippen als de rechtsstaat en samen met hen nadenken over hoe de rechtsstaat verstevigd kan worden.
De rechtsstaat is geen overbodige luxe
Aan het begin van zijn oratie op vrijdag 16 februari 2024 stond Grapperhaus stil bij het, in gevangenschap, overlijden van Russische oppositieleider Aleksej Navalny.
Grapperhaus beschrijft de rechtsstaat vervolgens als een samenleving waarin burgers zelf een overheid boven zich hebben gesteld, die er voortdurend naar streeft dat iedereen in gelijkheid, vrijheid en rechtvaardigheid aan die samenleving kan deelnemen, gewaarborgd door een consistente rechtspraktijk en stabiele instituties.
Grapperhaus: “Onze rechtsstaat staat. Maar er zijn wel drie ontwikkelingen die een soort houtworm lijken voor onze rechtsstaat." Hij noemt onder andere de digitale vrijstaat, en het gevaar dat de rechtsstaat dreigt dicht te slibben.
Digitale vrijstaat
Waar de fysieke wereld infrastructureel is gebaseerd op de bijdragen, de inzet en het onderhoud van onze eigen overheid, zijn het grote en megagrote technologiebedrijven die het internet grotendeels vormgeven en beheren – zonder noemenswaardige mededingingsrechtelijke begrenzingen, laat staan grondwettelijke waarborgen.
Onze overheid kan het nauwelijks bijhouden, en wordt daar ook door de lobby van diezelfde technologiebedrijven van afgehouden. Zoals de gang van zaken rondom de – zeer trage – totstandkoming van de AI Act in de Europese Unie in 2023 weer liet zien. Toch bepaalt die digitale wereld het overgrote deel van ons dagelijks bestaan.
Een negatief effect van de dominantie van het digitale bestaan is het ontbreken van congruentie met de normen en waarden uit de fysieke wereld. Ons digitale bestaan normaliseert bedreiging en belediging, bevordert trial by social media, ondermijnt wetenschap, saboteert forensische bewijsvoering, sanctioneert anonieme elektronische aanslagen en lafheid in het algemeen. Kortom, het internet ondermijnt gewone maatschappelijke verhoudingen en vervormt elke inhoudelijke discussie tot een pleister op de gepolariseerde wond.
Er is een wereld ontstaan die een semi-gespiegelde digitale parallelle schijnwerkelijkheid kent, waarin alles hetzelfde lijkt te zijn als in de fysieke wereld, maar dat niet is. De digitale wereld is vluchtig, kent weinig normen en waarden en wordt vrijwel volledig aangestuurd door enorme commerciële belangen.
Bovendien bestaat er voor veel zaken uit onze samenleving geen analoge aanpak meer, of is een analoge terugvaloptie niet meer mogelijk: veel bruggen in ons land kunnen niet meer open als de digitale systemen uitvallen.
Door alle vormen van digitale overheersing ontstaat steeds meer het pendule-effect, als zich maatschappelijke kwesties voordoen. Wie het hardst schreeuwt, de meeste volgers heeft, of de beste technologische middelen, komt het verst zonder dat enige bewijsvoering of onderbouwing nodig is – een fenomeen dat we opnieuw parafraserend societal capture zouden kunnen noemen.
"Voor de big tech-bedrijven is er weinig aanleiding om zich aan te passen, of normen en waarden in te voeren die corresponderen met de regels in de gewone maatschappij: hun oligopolie is zo sterk dat ze weinig of niets van overheden te duchten lijken te hebben. Helaas omvatte mijn academische opleiding niet het mededingingsrecht, zodat ik slechts mijn onbegrip kan uitspreken over hoe zulke machtsposities konden ontstaan en nog steeds ongestoord bestaan," aldus Grapperhaus.
Het betekent dat de digitale wereld een vrijstaat is ten opzichte van de rechtsstaat. Het is geen overbodige luxe daar verandering in te brengen.
De rechtsstaat dreigt dicht te slibben
Een tweede ontwikkeling is dat de rechtsstaat dreigt dicht te slibben. Het wetgevingsproces is daar een treffend proces van. Werd een formele wet begin jaren vijftig nog in zeventien stappen van eerste ontwerp naar publicatie van de aangenomen wet in de Staatscourant geleid, tegenwoordig telt het wordingsproces van wetgeving meer dan honderd procesmomenten. Een andere vorm van dichtslibben is de toename van allerlei semi-rechtspraak. Wetgevingstrajecten zijn een labyrint geworden van adviesorganen en belangengroeperingen. Een ander voorbeeld is de pseudo-rechtspraak van advies- en onderzoekscommissies. En dat de partijen in de strafrechtketen steeds meer taken op hun bord krijgen, terwijl financiële middelen voor met name betere IT niet bepaald gelijke tred houden. Je moet de rechtsstaat niet laten dichtslibben, maar fris en gezond houden.
Het geolied maken en houden van de rechtsstaat is geen overbodige luxe.
Grapperhaus: “We moeten terug naar een helderder, begrijpelijker en voortvarender proces om wetten te maken. Het kan niet zo zijn dat een kabinet bij zijn aantreden, dus in het Regeerakkoord, bepaalde wetgeving belooft. En dat die wetgeving er aan het einde van een volle termijn van ruim vier jaar gewoon niet komt. Door het traject.”
In de media
- Bekijk hier de volledige oratie terug.
- Lees het artikel in de Volkskrant, naar aanleiding van de oratie.
- Lees het interview met Grapperhaus in Elsevier Weekblad.
- Bekijk de Op1 uitzending met Grapperhaus terug.
- Meer informatie
Voor meer informatie neem contact op met Lydia Datema, persvoorlichter EUR, via 0640264367 of via press@eur.nl.
- Gerelateerde content
