“We zitten niet alleen in een lock-down, we zijn ook locked-in”

Door het massale thuiswerken lopen voor veel mensen werk en privé in elkaar over. Dat geldt ook als we via het scherm contact hebben met collega’s. Het beeldscherm toont ons inkijkjes in privédomeinen die anders afgescheiden waren; van de keuken en de kat die voor de camera langsloopt, tot aan de slaapkamer als die is ingericht als tijdelijke werkplek.

Pandemsiche tijden

Wat doet dat eigenlijk met mensen, thuiswerken? Welke invloed heeft het op de manier waarop we (samen)werken? Heeft het invloed op ons functioneren en de manier waarop we onze rol invullen? En wat zijn de gevolgen voor organisaties in de zin van bewuste en vooral onbewuste dynamieken? Is het business as usual of speelt er meer met name onder de oppervlakte in deze pandemisch tijden?

“Tijdens een vergadering in Zoom lijkt iedereen gelijk, iedereen zit gevangen in een vierkant met dezelfde afmetingen. Dat geeft een illusie van gelijkheid.”

Drs. Martijn van der Spek BSc is senior consultant, coach en cursusleider bij het departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO) van de Universiteit Utrecht. Hij is onder meer verantwoordelijk voor het Inside Dynamics in Organisations programma[2], een intensieve, academische praktijkopleiding waarin gewerkt wordt met dieptepsychologische inzichten en systeemtheorie. Ook is hij nauw betrokken bij de de Leadership, Contact & Conflict-conferentie - Working Beneath the Surface - die mede door Erasmus Academie wordt georganiseerd van 13-16 oktober 2021[3].

Als vissen in een kom

“Mijn uitgangspunt is dat mensen niet alleen rationele, maar ook emotionele wezens zijn, waar naast het bewuste, een belangrijk plaats is ingeruimd voor het onbewuste”, gaat Martijn van start. “Thuiswerken doet dus ook iets met mensen. De vraag is alleen wat precies. Over het antwoord moeten we denk ik bescheiden zijn. Het is moeilijk om precies te zien wat de impact is. Zonder het te weten zijn we als vissen in een kom…, we proberen van buiten naar binnen te kijken terwijl we er zelf onderdeel van zijn.

“Waarom is telewerken bijvoorbeeld zo vermoeiend? Het antwoord moeten we volgens mij zoeken in het feit dat we in de platte, tweedimensionale, wereld van het videobellen psychologisch gezien steeds bezig zijn om het plaatje compleet, driedimensionaal als het ware, te maken. We moeten in the mind steeds iets aanvullen dat we missen. Context die in een fysieke situatie makkelijker voorhanden is door bijvoorbeeld lichaamstaal.

Je hoofd is op je werk, je body is thuis.

‘Er zijn ook allerlei onderzoeken, bijvoorbeeld van de International Labour Organization (ILO), die wijzen op negatieve gevolgen van lockdown en telewerken[4]. Er zijn aanwijzingen dat online werken tot lichaamsklachten kan leiden als gevolg van de positie achter het scherm, tot een grotere kans op burn-out door het vervloeien van werk en privé en tot hoger alcoholgebruik. Het is natuurlijk ook een schizofrene situatie. Je bent op twee plekken tegelijkertijd: thuis en op je werk. Dan is het lastig de grenzen scherp te houden. Je hoofd is op je werk, je body is thuis.

“Als je kijkt naar de betekenis van on-line, dan zegt de Cambridge Dictionary: een line is ‘a long, thin mark on the surface of something’. In die definitie zie je eigenlijk al: de diepgang van ‘under the surface’, van de emotionele wereld, is beperkt. Het is tweedimensionaal, oppervlakkig."

“Thuiswerken heeft ook invloed op de werkrelatie. Het gevoel van commitment wordt erdoor beïnvloed: we zijn er wel en ook weer niet. Talking heads zonder lichaam. We moeten dan ook meer doen om verbondenheid tot stand te brengen met onze collega’s, met de organisatie. Telkens weer moet je het contact tot stand brengen. Dat merk je ook als je een videogesprek begint. Veel nadrukkelijker dan normaal wordt steeds gevraagd hoe het met je gaat, als zowel letterlijk als figuurlijk de verbinding tot stand komt.

Andere leiders komen bovendrijven

“Ook in een normale situatie ervaren mensen taken en rollen. In deze tijden van lockdown, met het thuiswerken en het relatieve isolement waarin we verkeren, wordt dat nog eens uitvergroot. Dat biedt zowel kansen als bedreigingen. In het algemeen kun je wel zeggen dat hoe complexer de taken zijn, de spanning oploopt en hoe groter daarmee ook de kans op conflict. Het op afstand werken kan de neiging om spanningen te bespreken doen afnemen. Dan kunnen dingen makkelijk naar binnen kruipen, individueler en persoonlijker worden, waardoor conflict sneller relationeel ervaren kan worden, dan taakgericht.

“Toch moet je denk ik erg oppassen om gegeneraliseerde uitspraken te doen over bijvoorbeeld of het beter is om elkaar op locatie te zien dan via de computer. Voor bepaalde taken is het prima en zelfs behulpzaam om ‘op afstand’ te doen. Het risico ‘ingezogen’ te raken in de dynamieken van de werkvloer is mogelijk kleiner. En als je je organisatie en de fysieke plek daarvan niet als veilig ervaarde, als bedreigend door bijvoorbeeld pestgedrag, dan zul je je door het thuiswerken mogelijk bevrijd voelen. Andersom kan ook. De eigen thuisomgeving komt veel makkelijk de ‘werkomgeving’ binnen als je thuiswerkt. Als het thuis niet prettig is, zal dat meer doordringen. De grenzen zijn poreuzer geworden. 

“De manier waarop je kunt sturen, leiderschap nemen, verandert ook. Waar mensen voorheen informeel invloed konden uitoefenen (management by walking around) zijn ze door het thuiswerken van die instrumenten beroofd. Ze kunnen niet langer gebruik maken van de wandelgangen of het gesprek bij het koffiezetapparaat om invloed uit te oefenen. Ze verliezen hun informele autoriteit.

Expliciet maken wat normaal is

“Het heeft volgens mij ook veel te maken met het feit dat het fysieke territorium verandert door het afstandswerken. Wat hetzelfde blijft is het territorium in figuurlijke zin (wie gaat waarover), maar als mensen ineens massaal thuis gaan werken veranderen de begrenzingen. Je krijgt ook andere vormen van contact. Je ziet bijvoorbeeld veel meer bilaterale overleggen. De groep wordt daardoor vergeten. Het formele systeem is daardoor niet meer zo evident. Dat wordt nog eens versterkt door het gevoel van crisis, mensen reageren dan veel meer primair.

“Opvallend dat we samen in een ruimte ‘face-to-face’ noemen (terwijl je elkaar via videobellen veel meer rechtstreeks zit aan te kijken). Misschien dat de mógelijkheid (aan) te raken en (aan)geraakt te worden in ons onbewuste een rol speelt. De mogelijkheid elkaar ‘op de huid’ te zitten is toch minder online; er zit een scherm tussen.”

“Een van de belangrijkste uitdagingen voor het leiderschap in deze tijden van corona volgens mij, is niet alleen het aandacht geven aan wat allemaal verandert is, maar ook expliciet maken wat hetzelfde is gebleven én wat je niet weet. Wanneer fysieke grenzen verdwijnen of veranderen, bijvoorbeeld het kantoor in tijden van Covid, kunnen mensen zich ‘lost’ en niet meer gehouden voelen; dan worden de psychologische grenzen ook besmet! Een risico kan zijn dat door de lock-down, mensen ook in een soort lock-in komen: door het isolement van het thuiswerken in zichzelf besloten raken, spanningen naar binnen zuigen en minder taak- en rolgericht worden.

Spanningen gaan op individueel niveau verder

“Nogmaals, daar moet je heel expliciet over zijn. In tijden van crisis hebben kunnen mensen om op drift gaan en wat hetzelfde bleef ‘vergeten’. Je moet daarom extra gefocust zijn op taken en rollen. Er is meer communicatie nodig, juist ook met de groep (en niet in opeenvolgende bila’s om de spanning te reduceren). Het risico als je dit niet doet, is dat je denkt dat het allemaal werkt, maar dat taken niet meer goed worden uitgevoerd en de rol die mensen hebben uit het oog wordt verloren. Spanningen gaan vervolgens op individueel niveau verder. Risico kan zijn dat werk niet meer goed gebeurd, of dat de dingen niet op de juiste plek (in de afgesproken rolrelaties) gedaan worden en/of dat mensen uit contact raken (in zichzelf, meer gedeprimeerd óf hun eigen gang gaan, meer manisch).

“Tegelijkertijd moeten we niet alle spanningen op het werk toeschrijven aan de pandemie en het verplichte thuiswerken. Er gebeurt ook veel onder het móm van Covid-gerelateerde problemen. Laten we vooral openhouden of de lockdown en het telewerken wel echt het probleem zijn. Dat is ook het thema van de Leadership, Contact & Conflict conferentie. Niet voor niets heeft die de ondertitel: Working Beneath the Surface. Covid is vaak ook een dankbaar projectiescherm voor vele mogelijke onderliggende problemen. Deze zogenaamde Group Relations conferentie komt voort uit jaren ervaring en biedt een uniek framework en uitzonderlijke mogelijkheden voor reflectie en van daaruit het (her)vinden van je werkrol op een authentieke én taakgerichte manier. Juist in tijden van crisis, sneuvelt reflectie al snel. Terwijl reflectie juist het vaccin is tegen de actie en reactie die opgeroepen wordt als het emotionele virus van een crisis ons onder de huid kruipt.”[5]