Van Beeld naar Betekenis: De Kansen en Uitdagingen van Visuele Etnografie

Aan Erasmus School of Social and Behavioural Sciences onderzoekt Renate hoe voedselpraktijken, zoals koken, eten en boodschappen doen, bijdragen aan de uitstoot van broeikasgassen en hoe deze praktijken duurzamer kunnen worden. Duurzame voedselpraktijken gaan niet alleen over technische of gedragsaanpassingen, maar ook over de relaties tussen mensen, voedsel en het land. Renate benadert het op een holistische manier, waarbij ze de relatie tussen mensen, voedsel en het land onderzoekt. In plaats van de focus uitsluitend op individueel gedrag te leggen, richt haar onderzoek zich op een systemische benadering van duurzaamheid, waarbij gemeenschappen en hun verbinding met de natuur centraal staan.

Meer nuance door visuele etnografie

Om deze voedselomgevingen, gemeenschappen en sociale interacties te bestuderen, maakt Renate gebruik van visuele etnografie. Dit is een onderzoeksmethode waarbij visuele media - zoals fotografie en film – worden ingezet om complexe onderwerpen toegankelijk te maken en de kijker actief te betrekken. Door niet alleen maar te vertrouwen op tekstuele gegevens of cijfers kan je met behulp van visuele media een genuanceerder beeld geven. “Visuele etnografie geeft een beeld van de werkelijkheid, waardoor kijkers de gevoelens en ervaringen achter de feiten beter kunnen begrijpen”, legt Renate uit. 

Visueel etnografisch onderzoek is data-intensief 

Het inzetten van visuele etnografie als onderzoeksmethode kan soms ook uitdagend zijn. In de beginfase van Renates project kreeg ze regelmatig de vraag of ze het aantal deelnemers in haar onderzoek kan vergroten. “Dit type vraag benadrukt een veelvoorkomend misverstand: etnografisch onderzoek, en vooral visueel etnografisch onderzoek, is niet bedoeld om representatief te zijn, maar richt zich juist op de diepgang van de verkregen inzichten. Het gaat niet om het verzamelen van kwantitatieve data, maar om het verkrijgen van gedetailleerde en contextuele informatie door een kleine groep deelnemers gedurende langere tijd intensief te volgen.”

Hier voegt ze nog aan toe dat het gebruik van visuele methoden een extra laag van complexiteit toevoegt aan het proces, aangezien het niet alleen tijdsintensief is, maar ook data-intensief. Het stelt de onderzoeker in staat om meer nuance en rijkdom aan het onderzoek toe te voegen. Maar een bijkomende uitdaging is dat de systemen van de universiteit niet zijn ingericht om zulke grote hoeveelheden kwalitatieve data te verwerken. “Zo bleek het bijvoorbeeld praktisch onmogelijk om al mijn data te uploaden naar Yoda, het digitale systeem van de universiteit. Uiteindelijk schafte ik eenexterne harde schijf aan met versleuteling, zodat ik mijn data veilig kon opslaan en transporteren.”

Co-creatie en het betrekken van een gemeenschap

In het onderzoek betrekt Renate de lokale gemeenschappen actief door middel van co-creatie. Door samen met deze gemeenschappen beelden vast te leggen, observeer je hen niet alleen maar, maar kun je hen ook actief onderdeel maken van het onderzoek. Door bijvoorbeeld activiteiten in voedseltuinen te filmen, krijgen deelnemers de kans om op een toegankelijke manier hun eigen perspectieven te delen. “Film is zo niet alleen maar een middel om data te verzamelen, maar ook een instrument om gemeenschappen een stem te geven,” zegt Renate.

Van passieve toeschouwers naar actieve deelnemers
Het inzetten van film tijdens onderzoek zorgt ervoor dat burgers actieve deelnemers worden in plaats van passieve toeschouwers. Dit heeft onder andere te maken met dat de deelnemers hun verhalen actief delen en daardoor invloed uitoefenen op het beleid. Een van de hoofdpersoon van een film vertelde hoe ze moeite had om een duurzamer voedselsysteem in haar buurt te realiseren, en stelde voor hoe de gemeente hen zou kunnen helpen om een gezamenlijke voedseltuin op te zetten. Renate vertelt: “dit proces van filmen en gesprek geeft de deelnemers meer controle over hoe hun verhaal wordt gepresenteerd. Je merkt dat deelnemers dit een prettig idee vinden.”

Bereik van een breder publiek

De beelden die Renate verzamelt, worden ingezet om haar bevindingen te delen met een breder publiek, zoals beleidsmakers en andere bewoners. “Film is een krachtig middel om emoties over te brengen, waardoor het makkelijker wordt om beleidsmakers en bewoners te betrekken en verandering te stimuleren,” zegt Renate. Film als onderzoeksmethode helpt onder andere om zaken die moeilijk zijn om uit te drukken in tekst, zoals interacties of dagelijkse rituelen, te communiceren. “Beelden tonen niet alleen de fysieke ruimte, maar ook de emotionele en sociale interactie binnen gemeenschappen,” zegt Renate. Het geeft beleidsmakers inzicht in de culturele en emotionele dimensies van duurzaamheid, waardoor zij verder denken dan alleen technische oplossingen.

Beleidsmakers reageren positief op visuele etnografie

Renate vertelt dat ze tot nu toe positieve ervaringen heeft met het gebruik van film als presentatie voor beleidsmakers. Aangezien rapporten vaak lang en ingewikkeld zijn, is het een behoorlijke uitdaging om mensen geboeid te houden tijdens een langdurig onderzoek. Film helpt om resultaten op een levendige en heldere manier te presenteren, vaak met veel meer informatie in kortere tijd. Renate herinnert zich een specifiek moment: 

“Tijdens de presentatie van een 90 pagina’s tellend rapport lieten we audiovisueel werk zien. De presentatie was bedoeld voor de beleidsmakers die het onderzoek hadden gefinancierd en met wie wij als onderzoekers samenwerkten om duurzame interventies van de grond te krijgen. Tegen het einde van de 5 minuten durende video, met in de hoofdrol een van de onderzoeksdeelnemers die in een gemeenschapstuin werkt, opende een van de beleidsadviseurs prompt zijn laptop en begon erop te rommelen. Het onderzoeksteam keek hem verbaasd aan nadat de video was afgelopen en riep: “Ik ben al op zoek naar percelen! Dit lijkt niet zo moeilijk om te organiseren?’.