Uit zelfrapportage blijkt dat mensen gemiddeld twee keer op een dag liegen. Bij het bespeuren van leugens dringt zich snel een standaardbeeld op van mensen bij wie het zweet op het voorhoofd staat of mensen die tijdens een gesprek continu wegkijken. Sophie van der Zee, rechtspsycholoog en directeur van het Centre for the Law and Economics of Cybersecurity (CLECS), onderzoekt de detectie van leugens en nuanceert dit standaardbeeld van leugendetectie. Zij onderscheidt feit van fictie en wijst op andere manieren om leugenaars te herkennen. Alhoewel niet elke leugen schadelijk en detectiewaardig is, zijn dit waardevolle inzichten. Want, wat als iemand wordt verdacht van een misdrijf en niet de waarheid lijkt te spreken?
Mensen blijken slechte leugendetectors. Volgens Van der Zee is de kans dat je iemand op een leugen betrapt als je hier actief mee bezig bent maar 54%. Op deze manier is het detecteren van leugens haast een kwestie van kop of munt. Van der Zee vertelt dat dit onder andere komt doordat mensen de focus op verkeerde ‘herkenningspunten’ leggen. Zo wordt verondersteld dat leugenaars op het moment dat zij een leugen verspreiden veel wegkijken, terwijl dit niet zo is. En ondanks dat leugenaars een droge mond kunnen krijgen door een fysiologische stressreactie, betekent dit niet dat als iemand een slok water neemt diegene per definitie een leugenaar is. Nervositeit kan ook andere oorzaken hebben.
Het stellen van de juiste vragen
Van der Zee overhandigt een trukendoos met manieren om leugens wél te kunnen detecteren, bijvoorbeeld bij mensen die van een strafbaar feit worden verdacht. Allereerst is het zaak om hen de juiste vragen te stellen, zoals over verifieerbare details. Een leugenaar wil namelijk wel details geven, maar niet door de mand vallen, dus de leugenaar geeft eerder details die niet te controleren zijn. Een tweede truc is door een potentiële leugenaar een verhaal achterstevoren te laten vertellen, in plaats van in een chronologische – en vaak ingestudeerde – volgorde. Dit verhoogt de cognitieve belasting van een leugen. Tot slot kun je een verdachte vragen wat de zwakke plekken in diens verhaal zijn. Leugenaars zullen hoogstwaarschijnlijk minder zwakke plekken in hun eigen leugen aanwijzen omdat ze de ander niet op ideeën willen brengen.
"Zowel politie als rechters in Nederland denken heel sterk dat op het moment dat een verhaal consistent is, het dan waarschijnlijk betrouwbaar is. En dat als een verhaal niet zo consistent is – dus als er verschillen tussen de verklaringen zitten – het dan niet te vertrouwen is”, vertelt Van der Zee. Uit het onderzoek van Van der Zee en collega’s blijkt echter juist dat de verhalen van mensen die liegen over het algemeen consistenter zijn, op één aspect na: inconsistentie met bewijsmiddelen. “We weten dat op het moment dat iemand A zegt en bewijsmiddel B laat zien, dit wel een indicatie is van liegen”, aldus Van der Zee.
Aanvullende detectietechnieken
Omdat gebruik van een polygraaf – beter bekend als een technologische leugendetector – in Nederland verboden is en omdat dergelijke detectie relatief gemakkelijk bespeeld kan worden door leugenaars, zoekt Van der Zee naar nieuwe technieken. Zo keek zij naar motion capture-pakken. Deze pakken brengen in kaart hoe veel mensen bewegen. De meeste mensen blijken namelijk meer te bewegen als zij liegen. Ook let Van der Zee op spiegelgedrag waarbij leugenaars zich in hun bewegingen spiegelen aan hun gesprekspartner. Dit ‘spiegel-effect’ wordt bovendien steeds sterker wanneer de hiervoor besproken interviewtechnieken worden toegepast.
Van der Zee schat in dat wij mensen niet tot een waterdichte detector zullen komen. “Maar, met de combinatie van de juiste vragen stellen, bewijsmiddelen goed inzetten en technologie gebruiken om leugenachtig gedrag te interpreteren denk ik wel dat we best een eind kunnen komen”, aldus Van der Zee.
Samen een leugenaar ontmaskeren?
Van der Zee werkte vanuit haar expertise samen met de Universiteit van Nederland aan een video waarin de verschillende detectietechnieken in een oefencasus van diefstal worden toegepast. Help je mee met het ontmaskeren van een leugenaar?
- Gerelateerde content
