Sancties tegen Rusland: niet effectief, maar wel normstellend

Sancties omzeilen via brievenbusfirma’s

Brievenbusfirma's zijn bedrijven die alleen op papier bestaan en geen kantoor of werknemers hebben. Volgens de Russische Centrale Bank ging er in 2019 voor bijna 45,7 miljard dollar aan Russisch kapitaal en goederen naar ons land, waarvan 80% kan worden toegeschreven aan financiële activa. Peter Kavelaars, hoogleraar fiscale economie, stelt in het AD dat dit kan duiden op een groot gebruik van Russische brievenbusfirma's in Nederland. Het zou goed kunnen dat die brievenbusfirma’s worden gebruikt om de sancties tegen Rusland te omzeilen.

"Het blijft lastig inschatten. Niemand weet precies hoe dit is opgezet. Vaak zijn zulke constructies ook bedoeld om te voorkomen dat bron en herkomst van geld bekend worden. Het is heel moeilijk te voorkomen dat geld wordt doorgesluisd via dergelijke constructies. Er lopen bij financiële instellingen al jaren enorme programma's voor toezicht op witwassen en criminele geldstromen. Rusland zal daar na deze sancties echt speerpunt zijn. Maar ook voor de grootste banken is het vrijwel onmogelijk om geldstromen via brievenbusfirma's te achterhalen. Als er vijf van zulke vennootschappen tussen de brievenbusfirma en de echte eigenaar zitten, dan ben je zo het spoor bijster."

Verbod op Russisch geld?

De minister van Financiën heeft laten doorschemeren dat ze misschien een verbod op Russisch geld voor trustbedrijven wil opleggen. Kavelaars is kritisch over dit beleid. De Russische geldstromen zullen niet zomaar verdwijnen als je een verbod instelt, want de geldstromen zullen andere routes vinden. China doet bijvoorbeeld niet actief mee aan de sancties, waardoor Russische particulieren via een Chinees bedrijf geld naar Nederland kunnen sluizen.

Niet geleerd van 2014

Sancties werken soms, maar de selectieve strafmaatregelen tegen Rusland helpen niet, waarschuwt Peter van Bergeijk, hoogleraar internationale economie in een opinieartikel in dagblad Trouw. Volgens hem lijkt het onvermijdelijk om het economische instrument omvattender, sneller en harder in te zetten dan nu gebeurt. De sancties die eerder tegen Iran en Irak werden uitgevaardigd, waren omvangrijker dan de sancties tegen Rusland nu. Ook in 2014, na de Russische annexatie van de Krim, werden er sancties doorgevoerd. “Die werkten niet, omdat ze ‘slim’ en ‘gericht’ waren en dus vooral symbolisch.”

De Russen zijn nu minder afhankelijk van het buitenland

“Het huidige sanctiepakket is omvangrijker dan destijds, maar het Westen probeert dit keer wel een economie te treffen die veel beter is voorbereid. De sancties tijdens de Krim-crisis werden namelijk ingesteld toen de Russische economie veel kwetsbaarder was voor buitenlandse economische druk, maar de Russen leerden anders dan het Westen wél van de sancties om de annexatie van de Krim. Rusland vergrootte zijn weerstand door afhankelijkheden van het buitenland te verkleinen. Ook daarom is in de huidige omstandigheden veel meer economische druk nodig – en wel over de volle breedte van de economische interactie met Rusland.”

De inzet voor Oekraïne is nu hoger

“Brede sancties raken helaas de bevolking, die grotendeels onschuldig is. De onbedoelde gevolgen zijn ingrijpend voor de gezondheidszorg en treffen vooral de zwakkeren. Dat moreel probleem treedt altijd op bij economische sancties en is zeker één van de redenen waarom het gebruik van vooral selectieve strafmaatregelen de afgelopen decennia een hoge vlucht heeft genomen. Voor die terughoudendheid kon men in 2014 nog wel enig begrip opbrengen, maar de inzet voor Oekraïne is nu veel hoger.”

Internationale norm stellen

Michal Onderco, universitair docent internationale relaties, draagt samen met Wolfgang Wagner, hoogleraar internationale veiligheid aan de VU, nog een belangrijk argument aan: de internationale norm. Op NRC.nl schrijven zij: “Het belangrijkste effect van sancties heeft echter weinig met het directe doel zelf te maken. Sancties zijn altijd een belangrijk signaal aan anderen geweest, om zo te laten zien wat de staat van een sociale norm is.”

Ook zij zien dat de huidige sancties tegen Rusland mogelijk niet effectief zullen zijn, maar wel nodig: “In principe zijn internationale sancties niet anders dan het straffen van criminelen. Een verandering in het gedrag is meestal niet te verwachten. Ondanks het feit dat straffen op die manier niet werken, blijven ze toch nodig om te laten zien dat het schenden van sommige normen niet wordt geaccepteerd.”