Onderzoek naar de effecten van de tegenprestatie in de bijstand aangeboden aan de gemeente Rotterdam

Kleine kans op uitstroom naar betaald werk

Deze nieuwe studie, uitgevoerd door promovenda Mareen Bastiaans, prof. dr. Robert Dur en prof. dr. Anne Gielen, laat zien welke effecten de tegenprestatie heeft gehad op de werkgelegenheid, het inkomen en de gezondheid van mensen die langdurig in de bijstand zitten. Een aanzienlijke groep mensen in Nederland is langdurig afhankelijk van een bijstandsuitkering. De kans op uitstroom naar betaald werk is voor deze mensen zeer klein. Zo stroomde in 2016 – een jaar van lage en afnemende werkloosheid in Nederland – slechts 2% van de mensen die tenminste 5 jaar in de bijstand zaten uit de bijstand naar betaald werk. Daarnaast kampen veel mensen die tenminste 5 jaar in de bijstand zitten met mentale gezondheidsproblemen: 20% krijgt antidepressiva en 10% medicijnen tegen psychose.

Hoe help je mensen die al langdurig in de bijstand zitten?

Wat kan de overheid –naast het verstrekken van een uitkering en goede gezondheidszorg— doen om mensen die langdurig in de bijstand zitten te helpen? In de gemeente Rotterdam is in de periode 2013-2018 een activeringsprogramma ingevoerd genaamd “de tegenprestatie”. Het programma richt zich op mensen in de bijstand met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Met elk van hen is contact opgenomen door een medewerker van de gemeente en samen is gezocht naar een passende activiteit. De activiteit (of verzameling activiteiten) moet tenminste 20 uren per week beslaan. Activiteiten bestaan uit het helpen van personeel in wijkcentra, het zorgdragen voor een ander, of het werken aan persoonlijke problemen of taalachterstand. De tegenprestatie is niet vrijwillig. Wie niet wil meedoen, wordt gekort op de bijstandsuitkering.

Onderzoekers Bastiaans, Dur en Gielen van Erasmus School of Economics onderzochten wat het effect is van de tegenprestatie op de uitstroom naar betaald werk en op het gebruik van medicatie bij psychische problemen. Een betrouwbare effectmeting is mogelijk door de stapsgewijze uitrol van de tegenprestatie van wijk naar wijk. Hierdoor is er sprake van een natuurlijk experiment: sommige mensen kregen al vroeg met de tegenprestatie te maken, anderen pas vele jaren later. De effectmeting is gebaseerd op een vergelijking in arbeidsmarkt- en medische uitkomsten voor deze twee groepen.

Substantiële afname van medicatiegebruik

De resultaten laten zien dat de tegenprestatie niet of nauwelijks heeft geleid tot extra uitstroom uit de bijstand naar betaald werk. Wel zien de onderzoekers een substantiële afname in het gebruik van medicatie bij psychische problemen bij mensen die zulke medicatie al gebruiken voor deelname aan de tegenprestatie. Deze afname start in het tweede jaar nadat de tegenprestatie is gestart en wordt elk jaar erna groter. In het vierde jaar na de start van de tegenprestatie gebruiken 13% minder mensen medicatie bij psychische problemen in vergelijking met mensen die nog niet met de tegenprestatie gestart zijn.

Een verdere uitsplitsing laat zien dat deze effecten geconcentreerd zijn bij mannen. Van hen neemt het gebruik van medicatie bij psychische problemen met 28% af in het vierde jaar als gevolg van de tegenprestatie. Een mogelijke interpretatie van deze resultaten is dat het vooral mannen zijn die te lijden hebben onder langdurige inactiviteit en de tegenprestatie daarom voor hen een groter verschil maakt. Door gebrek aan data over welbevinden kunnen de onderzoekers echter niet met zekerheid stellen dat de afname in medicatie bij psychische problemen een gunstig of ongustig effect weerspiegelt. Eerdere kwalitatieve studies naar de tegenprestatie in de bijstand in Rotterdam wijzen echter in de richting van gunstige effecten op de mentale gezondheid.

Tenslotte is nog gekeken naar het effect van de tegenprestatie in de bijstand op de kinderen van mensen in de bijstand. Hierbij is gefocust op de leerprestaties en op medicatie bij psychische problemen van kinderen. De schattingen van deze effecten zijn niet heel precies en verschillen tussen leeftijdsgroepen van de kinderen, maar alles bijeen vinden de onderzoekers van Erasmus School of Economics enige aanwijzingen voor gunstige effecten op de kinderen.