Literatuur als empathie-machine?

Beroemde denkers zoals Martha Nussbaum en Alain de Botton hebben herhaaldelijk beweerd dat het lezen van literatuur mensen empathischer en zelf-reflectiever maakt. Literatuur lezen, hopen zij en velen met hen, maakt ons betere mensen. Tot voor kort was er echter weinig wetenschappelijk bewijs voor zulke claims, op één bekende studie met een zeer basale maat van empathie na (Kidd & Castano, 2013).

Literaire teksten
Emy Koopman onderzocht in haar door NWO gefinancierde promotie-onderzoek het effect van literaire teksten over rouw en depressie op ons begrip voor anderen alsook op reflectie. Ze deed dit via experimenten, surveys en interviews. Wat betreft empathisch begrip vond Koopman enkele effecten die specifiek lijken te zijn voor literaire taal. Zowel op de korte als op de langere termijn kan het lezen van literaire teksten over lijden ervoor zorgen dat we ons beter in anderen kunnen verplaatsen. Originele beelden lijken hierbij cruciaal. Een voorbeeld uit het onderzoek is de frase ‘het koude kind’ uit een tekst van Anna Enquist: deze stijlfiguur riep meer gevoelens op bij lezers dan minder literaire varianten, zoals ‘haar overleden dochter’.

Effect
Aan de andere kant moet het effect van literatuur niet overdreven worden: een simpele verhalende tekst die inspeelt op de emoties kan op de korte termijn een vergelijkbaar begrip voor anderen opwekken, en lijkt effectiever te zijn om mensen tot pro-sociale actie te bewegen. Originele (literaire) zinnen en beelden blijven echter vaak beter hangen, en kunnen daardoor mensen ook op de langere termijn nog aan het denken zetten.

Literatuur is kunst
Ondanks de positieve resultaten van haar onderzoek waarschuwt Koopman ervoor dat we ons niet blind moeten staren op de potentiële sociale functie van literatuur. We dreigen dan te vergeten dat literatuur niet bedoeld is als empathie-machine, en dat zij als kunstvorm vrij spel zou moeten hebben.

Over Emy Koopman
Emy Koopman rondde een onderzoeksmaster af in Literatuurwetenschap (2010, cum laude) en behaalde een mastertitel in Klinische Psychologie (2011), beide aan de Universiteit Utrecht. Tussen december 2011 en april 2016 werkte zij aan de afdeling Media en Communicatie van de Erasmus Universiteit Rotterdam aan bovenstaand PhD-project waarin psychologie en literatuur samenkomen. Zij gaf in deze periode ook les aan de afdeling Media en Communicatie. Naast onderzoeker is Koopman auteur. Haar literaire debuutroman Orewoet verscheen 13 september 2016 bij uitgeverij Prometheus.