Gaan we te ver in onze drang naar veiligheid?

Het credo ‘veiligheid boven alles’ is een belangrijke leidraad in onze maatschappij, bijvoorbeeld op de werkvloer of in het verkeer. Werken op een ladder mag niet boven een bepaalde hoogte, op een bouwplaats draag je een helm en nieuwe auto’s moeten aan tal van veiligheidseisen voldoen. Deze regels en technieken moeten ons leven veiliger maken. Promovendus Gerben Bakker van Erasmus School of Philosophy (ESPhil) constateert dat onze maatschappij steeds meer gefixeerd raakt op veiligheid. “Ik zie echt een blikvernauwing in onze veiligheidsaanpak door een sterke focus op controle en beheersing. Andere betekenissen zoals wat mooi is en de waarde van menselijke autonomie en vrijheid komen steeds meer in de verdrukking.”

Bomenkap langs wegen

Een tekenend voorbeeld is voor Bakker de massale kap van bomen langs N-wegen. “De politiek heeft de ambitie om het aantal verkeersslachtoffers tot nul terug te brengen. Bomen worden zo gereduceerd tot gevaarlijke objecten, terwijl omwonenden bomen juist waarderen vanwege hun landschapswaarde en hun schoonheid”, verklaart de filosoof. Een ander voorbeeld is de reactie op de tragische verdrinking van een Syrisch meisje in Rhenen tijdens schoolzwemmen. “In de nasleep had vooral de schuldvraag de boventoon en zag je een soort instant drang naar beheersing. Sommige gemeenten stopten zelfs volledig met schoolzwemmen. Maar niet alles kan wijken voor veiligheid; risico’s horen ook bij het leven.”

De promovendus ziet dat de politiek zich steeds meer laat leiden door ‘instrumenteel’ denken, zoals het streven naar nul verkeersdoden dat voormalig minister Cora van Nieuwenhuizen lanceerde. Dat is deels terug te voeren op de groeiende empirische kennis en hoeveelheid data waar beleid op gevoerd kan worden. “Cijfers zijn voor politici aantrekkelijker dan een discussie over boterzachte waarden als schoonheid. Maar politiek zou voor mij niet moeten gaan over risicomanagement, maar over de vraag: Wat willen we met onszelf in de wereld? Dat heb ik in mijn proefschrift op de korrel genomen met de filosofie van Hannah Arendt.”

Hannah Arendt en maakbaarheidsdenken

Volgens Hannah Arendt is het cruciaal om als maatschappij zoveel mogelijk betekenissen met elkaar in confrontatie te laten komen. Zo ontstaat wat Arendt een ‘verruimde mentaliteit’ noemt. “Het politieke proces is niet altijd gebaat bij ‘maakbaarheidsdenken’. Als je na een noodlottig ongeval direct moord en brand schreeuwt, leidt dit af van een zinnige discussie. Dat zie je terug in de hang naar beheersing en oplossingen, maar oplossingen bieden nog geen betekenis. Die behoefte aan controle is voor een groot deel ingegeven door angst. Ook in de filosofie is angst lang een centraal leidmotief geweest. Arendt zet die denkfout recht en wil juist durf, die hoort bij het menselijk beginnen, meer centraal stellen.”

Leren vallen

Bakker ziet dat de overheid de beheersing van risico’s steeds meer naar zich toetrekt. Dat leidt tot een ‘hellend vlak’ waarbij burgers ook steeds meer van de overheid verwachten dat zij over hun veiligheid waakt. Dat heeft een keerzijde in zijn ogen. “Neem een simpel voorbeeld: Kinderen dragen steeds vaker een helm. Inmiddels luiden artsen de noodklok dat kinderen vaker een motorische achterstand hebben en niet goed leren vallen, waardoor een val sneller verkeerd afloopt.”

Burgerberaad en Red team

In zijn proefschrift wil Bakker niet met pasklare oplossingen komen, maar wel aanknopingspunten vinden voor een mentaliteitsverandering. Meer betrokkenheid van burgers is hierin een belangrijke factor. “Zet burgers op Arendtsiaanse wijze bij elkaar en laat ze echt meepraten via vormen van burgerberaad, bijvoorbeeld als het gaat om de aanpak van corona. Zo’n burgerberaad moet dan echt een afspiegeling van de samenleving zijn waarin alle sentimenten, zoals de effecten op de mentale gezondheid, meegenomen worden. Heel anders dan het Red Team, dat vooral op de bijrijdersstoel van het OMT ging zitten en meer bezig was met het evalueren van de effectiviteit van de maatregelen.”

Zijn eerste promotor Marli Huijer, voormalig Denker des Vaderlands, pleit al langer voor een breder maatschappelijk debat over de effecten van het coronabeleid op de kwaliteit van leven. Ook Huijer is volgens de promovendus sterk geïnspireerd door Hannah Arendt en stelt dat ‘niemand recht heeft op een leven zonder pech’. “Overigens zie ik wel een kentering en wordt dit geluid steeds sterker in de samenleving. Wat ik wil laten zien met mijn proefschrift is dat de fixatie op veiligheid en het streven naar een wereld zonder gevaar ons juist meer problemen opleveren en dat we het noodlot soms ook moeten accepteren.”