Het Beleidskompas is een instrument dat gebruikt moet worden bij de start van nieuwe beleids- of wetgevingstrajecten. Een jaar nadat het in gebruik is genomen, is een kleine meerderheid van de ambtenaren bekend met het Beleidskompas. Toch wordt het instrument nog maar weinig toegepast en vaak ook niet op de juiste wijze. Er wordt ook nog weinig toegezien op het gebruik ervan. De implementatie van een dergelijk instrument heeft echter tijd nodig. Grote aanpassingen in het Beleidskompas zijn vooralsnog niet wenselijk. Dit blijkt uit een eerste evaluatie door bestuurskundigen van Erasmus Universiteit Rotterdam en GovernEUR, in opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek & Data Centrum (WODC). Het rapport Het gebruik van het Beleidskompas binnen de Rijksoverheid is op 1 oktober overhandigd aan Staatssecretaris Rechtsbescherming Teun Struycken.
Wat is het Beleidskompas?
Het Beleidskompas is in maart 2023 gelanceerd als opvolger van het Integraal afwegingskader voor beleid en wetgeving (IAK) en moet bijdragen aan het tot stand komen van goed beleid en goede wetgeving. Het Beleidskompas moet Rijksbreed worden toegepast wanneer wordt gestart met het werken aan de oplossing van een maatschappelijk probleem, wanneer bestaand beleid wordt herzien of bij een nieuw beleidsdossier. Dit moet uiteindelijk resulteren in een passend antwoord op vijf vragen:
- Wat is het probleem?
- Wat is het beoogde doel?
- Wat zijn opties om het doel te realiseren?
- Wat zijn de gevolgen van de opties?
- Wat is de voorkeursoptie?
Bij het beantwoorden van de vragen dient steeds worden stilgestaan bij de vraag wie de belanghebbenden zijn en waarom, zodat zij vroegtijdig kunnen worden betrokken.
Beperkt en onjuist gebruik
Het blijkt dat 56% van de beleids- en wetgevingsambtenaren en leidinggevenden binnen de Rijksoverheid kent het Beleidskompas, maar het gebruik is tot nu toe nog beperkt. 18% van de bevraagde respondenten geeft aan het instrument te gebruiken. Het percentage beleids- en wetgevingsambtenaren dat zegt het Beleidskompas toe te passen bedraagt 24%. Van structureel en wijdverspreid gebruik kan (nog) niet gesproken worden, maar dat ligt in de lijn der verwachtingen aangezien het Beleidskompas relatief recent is geïmplementeerd. Het gebruik van het Beleidskompas verschilt sterk tussen de departementen en ook de kwaliteit van het gebruik van het Beleidskompas laat een divers beeld zien. In sommige gevallen wordt het Beleidskompas, zoals is bedoeld, vanaf het begin van het voorbereidingsproces van beleid- en regelgeving gebruikt. In andere gevallen blijkt het gebruik een invuloefening achteraf te zijn. Met name in die gevallen wordt het Beleidskompas vaak ervaren als zinloos en een administratieve last. Opvallend is dat in bijna alle onderzochte Beleidskompasformulieren slechts één beleidsoptie werd verkend, terwijl het Beleidskompas juist de integrale afweging van meerdere beleidsopties beoogt.
Veel vragen over Beleidskompas
Hoewel het Beleidskompas inhoudelijk positief wordt beoordeeld is er behoefte aan maatwerk en spelen er vragen over:
- bij welke typen van beleids- en wet- en regelgevingsdossiers het instrument moet worden gebruikt,
- of toepassing tot onderdelen van het instrument beperkt kan worden en
- hoe het instrument tijdens het beleids- en wetgevingsproces kan worden gebruikt.
Door de veelheid van vragen, activiteiten en toetsen die men moet toepassen wordt het instrument bovendien erg complex gevonden.
Knelpunten in implementatie
De implementatie van het Beleidskompas krijgt steeds meer vorm. Maar de inspanningen om meer bekendheid aan het instrument te geven, blijken nog beperkt effectief te zijn. De inpassing van het Beleidskompas in departementale werkprocessen is daarnaast beperkt, hoewel er verschillen zijn tussen departementen en afdelingen. Onder leidinggevenden die het Beleidskompas kennen, is er wel brede steun voor het instrument. Toch sturen zij nog weinig op het gebruik van het instrument en zien ze ook weinig op het gebruik toe. De departementale expertiseteams en aanspreekpunten zijn nog weinig bekend.
De toepassing van het Beleidskompas wordt belemmerd door beperkte beschikbare tijd en beperkte inhoudelijke ruimte. Deze belemmeringen doen zich in het bijzonder voor bij relatief (juridisch-)technische kwesties, bij implementatie van Europese regelgeving en wanneer er reeds een duidelijke politieke keuze ligt. Waar sommige respondenten bij een duidelijke politieke opdracht de toepassing van het Beleidskompas zinloos achten, geven anderen aan dat ook dan een goede integrale afweging van verschillende beleidsopties nodig is. Het Beleidskompas wordt als steun in de rug gezien om meer tijd en inhoudelijke ruimte te claimen voor de vaak complexe beleidsvormings- en wetgevingstrajecten.
Aanbevelingen uit het onderzoek
De implementatie van het Beleidskompas betreft een verander- en leertraject dat tijd kost en om inspanningen vraagt die langere tijd volgehouden moeten worden. De onderzoekers adviseren daarom terughoudend te zijn met vergaande wijzigingen van, of aanvullingen op, het Beleidskompas en op het uitgezette pad voort te gaan. Daarbij is het belangrijk dat onverminderd wordt ingezet op de vergroting van de bekendheid van het Beleidskompas en departementale aanspreekpunten, dat onduidelijkheden over doel en gebruik worden weggenomen, dat de afstemming met departementale werkprocessen processen wordt verbeterd en dat er minder vrijblijvend op het gebruik wordt gestuurd en toegezien. Daarbij is het wel zaak dat er een balans tussen verplichten en stimuleren wordt gevonden, want intrinsieke motivatie bij ambtenaren om het Beleidskompas toe te passen is een voorwaarde voor kwalitatief goed gebruik.
Nul-meting
Dit onderzoek betrof een nulmeting in het kader van een cyclus van lerend evalueren. Het voornemen is deze evaluatie in de toekomst regelmatig te herhalen om de voortgang van de implementatie en het gebruik te monitoren. De onderzoekers bevelen daarbij aan een volgende keer naast een survey ook een kwalitatieve in-depth analyse van het gebruik van het instrument tijdens voorbereidingsprocessen van beleid en regelgeving uit te voeren.
Het gebruik van het Beleidskompas binnen de Rijksoverheid
Ontwikkeling evaluatiekader en eerste evaluatie Beleidskompas Eindrapportage
Auteurs: Prof. Dr. J.F.M. Koppenjan, Dr. J. van Popering-Verkerk, Dr. J. van der Meer, C. Vroon MSc, Dr. W. Spekkink, Dr. M. Duijn
Erasmus Universiteit Rotterdam, Departement Bestuurskunde & Sociologie - september 2024
- Meer informatie
Marjolein Kooistra, communicatie ESSB, kooistra@essb.eur.nl, 0683676038
