Kunnen we met het invoeren van een maatschappelijke dienstplicht onze maatschappelijke problemen oplossen? Laten we de feiten van de meningen scheiden!
De laatste tijd speelt er een discussie in Nederland over het idee van een militaire of maatschappelijke dienstplicht voor jongeren. Wopke Hoekstra sprak het idee uit voor een ‘modernere versie van de dienstplicht’[1], bij BNR werd een programma gewijd aan de vraag ‘wat als we een maatschappelijke dienstplicht invoeren’[2], bij 1Vandaag werd er een item aan de dienstplicht gewijd[3] en tot slot pleitte Sander Schimmelpenninck voor een maatschappelijke diensttijd.[4]
Voorstanders van deze militaire of maatschappelijke dienstplicht zien het als mogelijke oplossing voor de toenemende polarisering en individualisering in Nederland en om de sociale cohesie te bevorderen. Tegenstanders vinden het idee van een militaire of maatschappelijke dienstplicht duur en hikken aan tegen het idee van een ‘plicht’.
Wat mij opvalt in deze discussie is dat het vooral om meningen en ideeën gaat en dat er in de discussie weinig feiten worden genoemd over zoiets als een maatschappelijke dienstplicht.
Dat, terwijl er wereldwijd al minstens 210 voorbeelden zijn van zogenoemde citizen services, de naam voor een programma waarin formeel en intensief vrijwilligerswerk wordt gestimuleerd. Een citizen service is dus te vergelijken met een maatschappelijke dienstplicht, met als enige verschil dat een citizen service niet per definitie een plicht is.
Wat weten we al en wat kunnen we leren van deze wereldwijde ervaringen met citizen services? Hieronder worden de volgende drie vragen beantwoord:
- Vergroot een citizen service de sociale cohesie?
- Moet het verplicht zijn?
- Welke waarde heeft de stem van jongeren zelf?
- Vergroot een citizen service de sociale cohesie?
Ten eerste blijken citizen services een goede manier voor jongeren om zich persoonlijk te ontwikkelen. Zo blijken onder anderen sociale vaardigheden, zelfvertrouwen en maatschappelijke betrokkenheid bevordert te worden dankzij citizen services.[5] Ook is er bewijs dat citizen services kunnen bijdragen aan het bevorderen van het vertrouwen dat mensen hebben in elkaar doordat jongeren binnen citizen services de mogelijkheid krijgen mensen van andere achtergrond, leeftijd, opleidingsniveaus etc. te ontmoeten.
Tegelijkertijd is er weinig bekend over maatschappelijke effecten van citizen services op de langere termijn, zoals het verminderen van polarisatie of het bevorderen van sociale cohesie.[6] Het is dus wellicht te voorbarig om te veronderstellen dat een militaire of maatschappelijke dienstplicht de oplossing is om de sociale cohesie in Nederland te vergroten. Wel kan het jongeren helpen vaardigheden te ontwikkelen en leren zij hoe het is om zich in te zetten voor de samenleving.
- Moet het verplicht zijn?
Daarnaast is er ook veel onderzoek gedaan naar het idee van een ‘plicht’. Zowel Hoekstra als Schimmelpenninck spreken van een plicht. Vanuit het onderzoek naar citizen services is er geen eenduidigheid of een citizen service verplicht zou moeten zijn of niet.[7] Sommigen zien geen verschil in de effecten tussen verplichte en niet verplichte varianten terwijl andere onderzoeken aantonen dat een verplichte variant de intrinsieke motivatie van jongeren kan ondermijnen.[8] Vanuit ‘better safe than sorry’ pleit dit eerder voor het afzien van een plicht.
Interessant om ook te benoemen is dat soms het idee lijkt te heersen dat jongeren zich tegenwoordig niet meer willen inzetten voor de samenleving, waardoor het nodig zou zijn om een citizen service in Nederland verplicht te maken. Echter, het is nog maar de vraag of het inderdaad klopt dat jongeren zich minder willen inzetten voor de samenleving. Uit een grootschalig onderzoek naar ‘Gen-Z’ (jongeren tussen de 18 en 24 jaar) blijkt dat zij weliswaar minder politiek betrokken zijn, maar tegelijkertijd juist meer maatschappelijk betrokken. Zo is 39% van de Gen-Z’ers bereid tot het doen van vrijwilligerswerk tegenover 29% in andere leeftijdsgroepen.[9] Concreet betekent dat dus dat iemand van Gen-Z minder vaak lid zal zijn van een politieke partij, maar eerder lid is van een beweging zoals Extinction Rebellion. Uit bovenstaande blijkt dat we niet weten of een verplichting helpt en daarnaast is het nog maar de vraag of een verplichting überhaupt nodig is.
- Welke waarde heeft de stem van jongeren zelf?
Tot slot zie ik in de discussie over een militaire/maatschappelijke dienstplicht vooral mensen van 35+ aan het woord. De stem van jongeren zelf (om wie het uiteindelijk gaat) lijkt hierin naar de achtergrond te verdwijnen. Dat terwijl we veel van hen zouden vragen met iets als een militaire of maatschappelijke dienstplicht. Daarnaast blijkt ook uit onderzoek dat het de effectiviteit van citizen services ten goede komt als deelnemers zelf een duidelijke stem hebben in het programma en zelf verantwoordelijkheid moeten nemen. Het is als iemand die ‘ouder’ is makkelijk om zo’n beslissing te maken, zoals ook humoristisch wordt weergegeven door het artikel van De Speld: ‘merendeel 20+’ers is voor een dienstplicht van 18- en 19-jarigen’
Een laatste feit wat ook bijna stelselmatig ontbreekt in deze discussie is dat we in Nederland al een citizen service hebben, de Maatschappelijke Diensttijd (MDT). Dit programma is vanaf het begin in 2018 af aan in co-creatie met jongeren ontworpen, uitgevoerd en geëvalueerd. Inmiddels hebben al meer dan 60.000 jongeren deelgenomen en er worden al mooie resultaten behaald zoals:[10]
- 75% van de deelnemende jongeren heeft door MDT nieuwe mensen leren kennen
- 93% van de jongeren vindt dat hij/zij tijdens MDT anderen of de samenleving heeft kunnen helpen.
- 14% van de deelnemende jongeren is direct na zijn of haar MDT vrijwilligerswerk gaan doen.
- En tot slot beoordelen deelnemende jongeren MDT gemiddeld met een 7.7
Nog even samenvattend. Er zijn wereldwijd al veel vormen van citizen services waar we van kunnen leren. Zo blijkt dat citizen services bijdragen aan de ontwikkeling van verschillende vaardigheden onder jongeren. Tegelijk is er weinig bewijs dat citizen services bijdragen aan het vergroten van de sociale cohesie. Ten tweede is het de vraag of het verplichten van citizen services een goed idee is. Onderzoekers zijn het hier niet over eens. Ook is het nog maar de vraag of het überhaupt nodig is om een citizen service te verplichten omdat jongeren van nu juist uitermate maatschappelijk betrokken lijken te zijn. Tot slot blijkt het voor het slagen van een citizen service van belang om jongeren een stem te geven. Iets wat in de huidige discussie over een maatschappelijke of militaire dienstplicht steevast ontbreekt.
[1] https://www.cda.nl/dienstplicht
[2] https://www.bnr.nl/podcast/de-nieuwe-wereld/10504565/wat-als-we-een-maa…
[3] https://eenvandaag.avrotros.nl/item/dienstplicht-herinvoeren-of-niet-di…
[4] https://decorrespondent.nl/13955/ik-stel-voor-geen-militaire-maar-een-m…
[5] https://service-citoyen.be/file/pdf/Citizen_Service_in_Europe_Comparative_Study_EN.pdf
[6] Perry, J. L., & Katula, M. C. (2001). Does service affect citizenship?. Administration & Society, 33(3), 330-365.
[7] Metz, E., & Youniss, J. (2003). A demonstration that school-based required service does not deter—but heightens—volunteerism. PS: Political Science & Politics, 36(2), 281-286.
[8] Stukas, A. A., Snyder, M., & Clary, E. G. (1999). The effects of “mandatory volunteerism” on intentions to volunteer. Psychological Science, 10(1), 59-64.
[9] https://glocalities.com/reports/trends2022
[10] https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/03/31/wendbaar-en-waardevol---mdt-gaat-door
