Waarom overleden juist in verpleeghuizen zoveel mensen door corona?

Toen de eerste coronagolf toesloeg werd al snel duidelijk dat ouderen en mensen met een zwakke gezondheid veel meer risico hadden om te overlijden. Er was zelfs een Rotterdams verpleeghuis waar bij een uitbraak in enkele weken de helft van de bewoners overleed. Een uitschieter, maar verpleeghuisbewoners bleken een kwetsbare groep: bijna de helft van alle overlijdensgevallen door corona betrof bewoners van een verpleeghuis (12.500 op een totaal geschatte oversterfte van 30.000). Dat terwijl ruim 96 procent van alle 65-plussers thuis woont of andere huisvesting heeft. “Die oversterfte lag in verpleeghuizen dus heel hoog. Daarom is het ook zo belangrijk om naar de mogelijke oorzaken te kijken”, zegt onderzoeker Marlies Bär

Pieter Omtzigt riep in de kamer al op om meer inzicht te krijgen in de oorzaken van oversterfte. Zijn motie werd unaniem door de Tweede Kamer aangenomen. Dat leidde tot verschillende ZonMw onderzoeken, waar het onderzoek naar verpleeghuizen er een van was. Ouderen die in een verpleeghuis wonen hebben vaak een relatief zwakke gezondheid en zijn (bijvoorbeeld door gedeelde faciliteiten en de interactie met zorgmedewerkers) moeilijker te isoleren. Ook was er aan het begin van de pandemie een groot tekort aan beschermende middelen zoals mondkapjes. “Dit gold voor alle verpleeghuizen, maar met ons onderzoek willen we kijken of er bepaalde kenmerken van verpleeghuizen zijn die samenhangen met oversterfte.”, verklaart de promovenda.

Hogere score Zorgkaart Nederland, lagere oversterfte  

De oversterfte nam toe in verpleeghuizen, maar wat gelijk opvalt is de grote variatie tussen zorginstellingen. Waar gemiddeld gesproken ieder jaar 30 procent van alle bewoners overlijdt, was dat in sommige verpleeghuizen tijdens de pandemie maar liefst 44 procent. Terwijl er ook verpleeghuizen zijn die tijdens corona juist een lagere oversterfte kenden. Zorginstellingen waarvan de accommodatie hoog scoort op de Zorgkaart Nederland (gebaseerd op de ervaringen van bewoners en hun naasten) lieten gemiddeld een lagere oversterfte zien. Verpleeghuizen waar de bewoners meer tevreden zijn, hadden dus een lagere oversterfte. Dit werd beaamd door zorgverleners. Zij gaven aan dat in gedateerde gebouwen (waar bijvoorbeeld mensen geen eigen kamer of badkamer hadden) het moeilijker was om de richtlijnen na te leven.

Een groter formaat infographic, kun je hier bekijken.

Aandeel ZZP’ers en ziekteverzuim

Om vervolgens grip te krijgen op kenmerken die verschillen in oversterfte kunnen verklaren is nog niet zo makkelijk. De grootte van een verpleeghuis blijkt niet uit te maken en ook het aantal zorgmedewerkers per bewoner lijkt geen rol te spelen. Opvallend is dat het ziekteverzuim in verpleeghuizen voor de pandemie wel verband houdt met een hogere oversterfte in 2021, terwijl de meeste ouderen toen al gevaccineerd waren. Verpleeghuizen die (ook al voor de pandemie) te maken hadden met veel externe inhuur laten juist een hogere oversterfte zien in het eerste jaar van de pandemie. “We zijn nog zoekende naar hoe dit kan. Mogelijk werkten zorgfreelancers bij verschillende instellingen waardoor ze het virus makkelijker verspreidden”, zegt Bär.

Voor het onderzoek wordt gebruik gemaakt van data over verpleeghuisbewoners van onder meer het CBS en publieke gegevens van verpleeghuizen zoals jaarverslagen en dus scores van Zorgkaart Nederland. De koppeling aan personen is geanonimiseerd en daardoor kun je niet op verpleeghuisniveau nagaan wat daar precies speelt. “Ook weten we niet hoe de landelijke richtlijnen voor corona op verschillende plekken werden nageleefd. Daar konden verpleeghuizen deels zelf invulling aan geven, maar daar hadden we helaas geen zicht op.”

Meer inzicht in personeelskenmerken

Het onderzoek laat volgens Bär zien dat het waardevol is om meer inzicht te krijgen in personeelsindicatoren die een rol spelen. “In vervolgonderzoek zouden we graag kijken naar bijvoorbeeld de rol van scholing en werkervaring. Het verzuim in de zorg ligt hoger dan in andere sectoren. En het is interessant om te achterhalen wie er uitvallen en waarom. Dit onderzoek laat zien dat uitval ook samenhangt met oversterfte. Ook het aandeel ZZP’ers speelt dus een rol. Ik zie de uitkomsten daarom als een incentive voor de politiek om meer naar de arbeidskant te kijken.”