Waarom de GGD’en operationele slagkracht missen

De GGD’en speelden tot voor kort een onopvallende rol in de coulissen van de zorg. Door de coronacrisis staan ze opeens volop in schijnwerpers van de landelijke politiek en media. Met het massaal en laagdrempelig testen en het bron- en contactonderzoek vormen ze de belangrijkste verdedigingslinie bij het blussen van brandhaarden. Maar veel GGD’en missen de operationele slagkracht om te doen wat van hen wordt gevraagd.

Bestuurlijke weeffout in Wet publieke gezondheid

"De GGD’en zijn niet klaar voor zo’n gigantische operatie", zegt Richard Janssen, bijzonder hoogleraar bestuur en management van zorginstellingen. Hij onderschrijft de analyse van Laurent de Vries, oud-directeur van GGD Nederland, eerder gepubliceerd op Zorgvisie. De Vries wijt het falen van GGD’en aan een bestuurlijke weeffout in de Wet publieke gezondheid, waardoor de minister van VWS niet rechtstreeks bestuurlijk verantwoordelijk is voor de GGD’en. Infectieziektebestrijding in Nederland is een doolhof van bestuurlijke verantwoordelijkheden, een poldergedrocht avant la lettre. "Als iedereen verantwoordelijk is, is niemand verantwoordelijk", zei De Vries in een interview met Zorgvisie.

Minister direct bestuurlijk verantwoordelijk

'De aansturing, bekostiging en borging is te gelaagd’ vindt ook Janssen. "Het zou helpen als die eenvoudiger wordt. In crisissituaties moet de minister direct bestuurlijk verantwoordelijk zijn." Janssen herinnert zich hoe hij als GGD-directeur, van 1992 tot 2001, bedelend langs alle gemeenten in de regio moest om geld op te halen voor zijn begroting.

Cultuur en kwaliteit management

Maar een aanpassing van de bestuurlijke structuur gaat in zijn ogen niet alle problemen oplossen.  Ook de cultuur van de organisaties en de kwaliteit van het management bepalen de operationele slagkracht. GGD’en zijn ingebed in de ambtelijke wereld van gemeenten. De colleges van burgemeesters en wethouders zijn de werkgevers van GGD-directeuren. De mensen die er werken bestaan uit een mix van ambtenaren en zorgprofessionals, vooral artsen en verpleegkundigen. De ervaring met infectieziektebestrijding beperkt zich grotendeels tot tbc, SOA en aids. "Dat zijn dedicated teams die hun werk goed doen. Maar het is kleinschalig."

Geen ervaring met opschalen

De GGD’en hebben geen enkele ervaring met de enorme opschaling die nu van hen wordt gevraagd. "De GGD’en missen een trackrecord waaruit je kunt afleiden dat ze dit varkentje wel even gaan wassen. Ze moeten opeens heel snel heel veel mensen werven en selecteren. Dat zouden ze veel beter aan uitzendbureaus kunnen overlaten. In Amsterdam zitten vijfduizend KLM-medewerkers werkloos thuis. Dat zijn hoogopgeleide mensen die je met een korte training prima zou kunnen inzetten. In de rampenbestrijding heb je bedrijven die heel snel professionele call centra kunnen opzetten. We zien verrassend weinig van dergelijke coalities."

Bezuinigingen

Dat een deel van de GGD’en niet is opgewassen voor hun taak, heeft de politiek voor een groot deel aan zichzelf te wijten, vindt Janssen. "Preventie is geen sexy onderwerp in de politiek. De Tweede Kamer heeft de jarenlange bezuinigingen op de GGD’en toegelaten. Nu opeens is er aandacht. Dat is incidentenpolitiek van de Kamer. Van de bewindslieden is het naïef om allerlei toezeggingen te doen over GGD’en, terwijl de politiek ze al heel lang financieel heeft uitgeknepen. Bij die toezeggingen hoort ook een verhaal hoe de GGD’en dat dan moeten doen."

Gemeenten en decentralisatie

Het deels terugdraaien van de decentralisatie van de aansturing zal niet eenvoudig zijn. Gemeenten hebben volgens Janssen de neiging om verantwoordelijkheden volledig toe te eigenen. "Het is nu onze verantwoordelijkheid, ons geld, dus bemoei je er niet mee. Als de landelijke overheid wil aansturen, moeten ze ook de rekening zelf betalen. Die houding zagen we ook bij de decentralisatie van de Jeugdzorg."

Landelijke aanpak

Maar Janssen waarschuwt voor volledige centrale aansturing door de overheid. Dat is geen garantie voor succes laten de problemen bij de Belastingdienst en het Centraal Bureau Rijvaardigheid (CBR) zien. "Ik heb geen pasklaar antwoord. Decentrale uitvoering werkt voor veel taken in de publieke gezondheidszorg prima, omdat je oplossingen kunt vinden die regionaal passen. Maar voor deze internationale epidemie heb je een landelijke aanpak nodig. Misschien dat het ministerie van Defensie ze kan helpen bij de crisisaanpak. De omvang en de grootte gaat de GGD’en nu boven hun macht. Het is alsof ze op een fiets zonder versnellingen de Mont Ventoux proberen te beklimmen. Dat is een onmogelijke opgave."

Dit artikel, geschreven door Bart Kiers, is verschenen op Zorgvisie.nl op 17 augustus 2020.