Om kwaliteit en veiligheid van zorg blijvend te verbeteren is het van belang dat zorgprofessionals zich veilig voelen om kwesties rond kwaliteit en veiligheid bespreekbaar te maken. Dit vereist dat er niet wordt gewezen naar iemand die een fout maakt, maar dat er wordt gekeken naar alle factoren die een rol hebben gespeeld. In dit verband wordt gesproken van een ‘rechtvaardige cultuur’. Er is nog weinig bekend over de vraag of toezicht een rol kan spelen in het bevorderen van een rechtvaardige cultuur. Kan toezicht door de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) bijdragen aan een open gesprek? Onderzoekers van Erasmus School of Health Policy & Management (ESHPM) van de Erasmus Universiteit Rotterdam en Amsterdam UMC hebben daar, in opdracht van de IGJ, een studie naar gedaan.
In het onderzoek is samengewerkt met vijf instellingen – twee ziekenhuizen en drie GGZ-instellingen – die als ‘proeftuin’ hebben gewerkt aan het bevorderen van een rechtvaardige cultuur. Op basis van interviews en observaties binnen deze instellingen zijn de ervaringen hiermee in kaart gebracht. Ook de interactie met de IGJ is daarbij aan de orde geweest. Tot slot is via interviews en focusgroepen met inspecteurs aandacht geschonken aan hun verwachtingen van en ervaringen met een rechtvaardige cultuur in zorginstellingen.
Bevindingen
Uit het onderzoek blijkt dat volgens betrokkenen in de zorgpraktijk voor een rechtvaardige cultuur met name de ruimte voor gesprek van doorslaggevend belang is. Daarnaast hechten zorgmedewerkers belang aan een betrokken afdelingscultuur, het vermijden van het aanwijzen van schuldigen bij calamiteiten en ruimte laten voor emoties van medewerkers en patiënten en familie. De betrokkenheid van leidinggevenden wordt als essentieel gezien; zij dienen voorbeeldgedrag te vertonen.
In de praktijk blijkt het niet eenvoudig deze elementen van rechtvaardige cultuur vorm te geven. Dat is vooral omdat zich rond een rechtvaardige cultuur een aantal spanningen voordoen. Zo staat betrokkenheid van leidinggevende soms op gespannen voet met de benodigde afstand en verhoudt het vermijden van het aanwijzen van schuldigen zich soms slecht met het aanspreken van collega’s op hun gedrag. Het agenderen van gesprek en reflectie over deze spanningen helpt de juiste balans te vinden in de lokale context.
Een rechtvaardige cultuur, zo constateren de onderzoekers, vergt werk en is nooit af. Vanuit de toezichthouder is het ruimte bieden aan en stimuleren van verantwoordelijkheid van zorginstellingen van belang. Dat vereist gevoel voor de situatie en competentie om in te kunnen schatten hoe de zorginstelling ervoor staat. Binnen de IGJ is hier veel aandacht voor door steeds het gesprek aan te gaan met instellingen en door meer open vormen van toezicht na te streven die eigen invulling van instellingen mogelijk maakt.
