Het aantal meldingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door zorgverleners is de laatste jaren toegenomen. Het is tijd om een einde te maken aan een hardnekkig romantisch beeld. Op 1 juli 2024 gaat de nieuwe wet seksuele misdrijven in. Deze wet legt de nadruk op instemming vanuit gelijkwaardigheid en vrijwilligheid. Zowel in de nieuwe als oude wetgeving is het Wetboek van Strafrecht glashelder over seksueel contact tussen zorgverleners en hun patiënten: het is strafbaar.
Toch blijft er een hardnekkig romantisch beeld bestaan, mede gevoed door populaire tv-series zoals Grey’s Anatomy, Oogappels en GTST, waarin liefdesaffaires tussen zorgverleners en hun patiënten worden verheerlijkt. Dit beeld moet veranderen.
De maatschappij spreekt schande van seksueel misbruik door artsen, maar bij ‘liefdesrelaties’ tussen zorgverleners en patiënten is het oordeel milder. ‘Als er sprake was van wederzijdse instemming, dan is het toch niet zo erg?’, is de gedachte van betrokkenen en omstanders. Terwijl het ook hier gaat om ‘geweld in de zorgrelatie’ dat indruist tegen elke beroepscode. De reden waarom ook liefdesrelaties tussen zorgverleners en patiënten niet mogen, is duidelijk: er is sprake van een scheve machtsverhouding. Zorgverleners hebben een unieke vertrouwens- en afhankelijkheidsrelatie met hun patiënten. Vanuit deze ongelijkwaardigheid is er meer druk bij de patiënt om in te stemmen met eventuele avances.
Desastreus
Ook wanneer de patiënt het initiatief neemt, is het niet toegestaan. En dat is niet voor niks. De gevolgen voor de patiënt – uitzonderingen daargelaten – zijn vaak desastreus: achteraf voelen velen zich misbruikt en verliezen hun vertrouwen in de zorg. Voor de zorgverlener eindigt het ‘avontuur’ na een melding vaak met ontslag of een tuchtzaak. Over seksueel misbruik door een zorgverlener wordt vaker verzachtend bericht, zolang het niet gaat om evidente aanranding of verkrachting. Ondanks de maatschappelijke discussie na het tv-programma The Voice blijven tv-series, betrokkenen en kranten in de context van de zorg termen gebruiken zoals ‘een liefdesrelatie’. Argumenten als ‘het was echte liefde’ en ‘zelfbeschikkingsrecht’ zijn misleidend en houden misverstanden in stand. De koestering van deze romantische mythe is kwalijk en grievend voor de slachtoffers.
Normoverschrijding
Zorgverleners kunnen gevoelens voor hun patiënten ontwikkelen, maar door het ook daadwerkelijk ernaar handelen af te doen als ‘een liefdesrelatie’ verzwak je de ernst van de normoverschrijding. De schadelijke gevolgen hiervan worden onderschat, en jaarlijks raken vele nieuwe patiënten en zorgverleners hierbij betrokken. Het aantal meldingen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door zorgverleners neemt toe. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd rapporteerde een stijging van 130 meldingen in 2020 naar 330 meldingen in 2023, meer dan een verdubbeling in drie jaar tijd. Internationaal onderzoek toont aan dat naar schatting 3 tot 7 procent van de zorgverleners seksueel contact met een patiënt heeft gehad.
Beroepscode niet genoeg
Zorgverleners enkel via een beroepscode waarschuwen en zeggen dat seksueel contact met patiënten niet mag, werkt al jaren onvoldoende. De cijfers benadrukken de noodzaak om hier in opleidingen en beleid anders mee om te gaan, met bijvoorbeeld meer aandacht voor risico’s van het ontwikkelen van gevoelens voor een patiënt. Maar ook daar redden we het niet mee. Het is tijd om een breder publiek voor te lichten over de redenen achter deze norm. Als maatschappij en media moeten we verantwoordelijkheid nemen door te stoppen met het romantiseren van stomende affaires van patiënten met fysiotherapeuten, psychotherapeuten en artsen. Samen moeten we een realistischer beeld schetsen om te voorkomen dat er nieuwe slachtoffers worden gemaakt. Het is tijd om afscheid te nemen van de verzachtende termen. We moeten dit zien en noemen wat het is: seks vanuit de ongelijkwaardigheid tussen zorgverlener en patiënt is een strafbaar feit.
Dr. Jan-Willem Weenink schreef dit opinieartikel samen met Selini Roozen-Vlachos. Het artikel verscheen op 24 juni 2024 in de Volkskrant. Samen schreven zij ook het boek 'Metoo in de zorgrelatie'.
- Universitair Hoofddocent