Seksueel grensoverschrijdend gedrag door een zorgverlener vindt veel vaker plaats dan we denken. De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) krijgt hiervan de laatste jaren steeds meer meldingen binnen. Toch is dit volgens deskundigen nog maar het topje van de ijsberg. ,,Cliënten schamen zich zo dat ze hun mond houden."
Met de 24-jarige Sharon* stapt er een zachtaardige, vrolijke jonge vrouw de kamer binnen. Ze is zwakbegaafd en heeft de verstandelijke vermogens van een kind van ongeveer negen. Na een moeilijke jeugd bij haar ouders en seksueel misbruik door een bekende van de familie, komt ze in 2021 terecht in een instelling van Ipse de Bruggen in Zwammerdam.
Berichtjes
,,Ik was blij dat er plek was voor mij hier", zegt Sharon. ,,Want ik kon niet goed alleen wonen en voor mezelf zorgen." Maar al twee dagen na haar aankomst krijgt ze het privételefoonnummer van een zorgmedewerker die is aangesteld als begeleider op haar afdeling. Hij werkt er sinds een paar maanden als uitzendkracht en begint haar vooral in de avond seksueel getinte berichtjes te sturen.
,,Ik dacht dat dat mijn eigen schuld was", vertelt Sharon. Mensen met een verstandelijke beperking zijn vaak heel goed van vertrouwen en hebben grote moeite slechte bedoelingen van mensen te doorgronden. Vanwege haar verleden met mannen is Sharon bovendien extra kwetsbaar. Helaas heeft de zorgmedewerker, die haar voorgeschiedenis kent, daar geen boodschap aan.
,,Hij kwam overdag naar mijn slaapkamer", vertelt Sharon. ,,Met bijvoorbeeld een stofzuiger. Tegen collega's beneden zei hij dan dat ik daarom had gevraagd." In plaats van dat hij op haar deur klopte, gebruikte hij de sleutel van haar kamer. Als hij binnen was, liet hij zijn broek zakken en moest ze tegen haar zin in snel allerlei seksuele handelingen verrichten.
Het afgelopen jaar kreeg de IGJ tot en met november een recordaantal van bijna 300 meldingen binnen van seksueel grensoverschrijdend gedrag door een zorgverlener. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om een ongewenste aanraking, aanranding of verkrachting. De meeste meldingen komen al jaren uit de gehandicaptenzorg en geestelijke gezondheidszorg. Maar het komt voor in alle soorten van zorg.
,,Dit is waarschijnlijk nog maar het topje van de ijsberg", zegt Jan-Willem Weenink, medeauteur van het boek MeToo in de zorgrelatie en onderzoeker aan Erasmus School of Health Policy & Management naar seksueel grensoverschrijdend gedrag in de zorg. Weenink haalt Duits onderzoek aan uit 2021 waaruit blijkt dat ongeveer 1 op de 25 vrouwelijke patiënten hiermee te maken krijgt en 1 op de 70 mannelijke.
Het blijft meestal onder de radar. ,,Slachtoffers praten er liever niet over", zegt Weenink. ,,Ze schamen zich voor wat er is gebeurd en nemen het zichzelf kwalijk. Of ze zijn bang dat niemand ze gelooft." Ook nemen nog niet alle zorgorganisaties verhalen van cliënten serieus. Zij denken dat zoiets niet binnen de eigen organisatie gebeurt. Maar het vindt overal plaats.
Avonddienst
Ook 's avonds is Sharon niet veilig voor de zorgmedewerker. ,,Als hij avonddienst had, moest ik van hem zeggen tegen de begeleiding dat ik nog even een stukje wilde wandelen over het terrein", vertelt Sharon. ,,Hij liep dan met me mee." Eenmaal buiten, in het groen, dwong hij haar tot seks. Sharon was bang en durfde niet te weigeren.
Het misbruik duurt uiteindelijk een paar maanden. Tot ze erover vertelt tegen een vriendinnetje in de instelling. Met zorgmedewerkers durft ze niet te praten.
Ze denkt dat alles haar eigen schuld is en is bang weg te moeten als het uitkomt. Heel toevallig hoort een zorgverlener beide meiden hierover praten en handelt direct. Voor de uitzendkracht is het meteen einde verhaal.
Tegelijkertijd start Ipse de Bruggen een grondig onderzoek om te achterhalen wat er nu precies is gebeurd. Als dat eenmaal duidelijk is, doet de zorgorganisatie samen met Sharon aangifte bij de politie. Daarna volgt een melding bij de IGJ van mogelijk seksueel grensoverschrijdend gedrag in de zorg.
,,Ze is een heel slecht iemand tegengekomen en dat is gruwelijk", zegt Jan van Hoek, bestuurder van Ipse de Bruggen. Volgens van Hoek zijn mensen met een verstandelijke beperking zo kwetsbaar dat zoiets overal kan gebeuren. ,,Maar ik vind het des te schrijnender dat dit uitgerekend bij ons was." Als bestuurder wil hij juist dat alle cliënten veilig zijn binnen Ipse de Bruggen.
Daar doet iedereen binnen Ipse de Bruggen ook zijn uiterste best voor, vertelt Van Hoek. Ze doen echt wat ze kunnen. Zo vertelt hij dat een zorgorganisatie nieuwe medewerkers en uitzendkrachten alleen mag vragen om diploma's en een Verklaring Omtrent het Gedrag. Ipse de Bruggen doet dat standaard. Ook de man die Sharon misbruikte, heeft deze papieren voor hij startte, overhandigd.
Verder draagt de zorgorganisatie continu uit waar de grens ligt voor medewerkers en wat er gebeurt als ze die over gaan. Medewerkers moeten weten dat ze er niet ongestraft mee wegkomen. ,,Ook daarom doen we altijd melding bij de inspectie", zegt Van Hoek. Dit jaar heeft de organisatie al drie keer een melding gedaan. Twee keer is aanvullend aangifte gedaan bij de politie.
,,We moeten er helaas altijd op bedacht zijn dat zoiets kan gebeuren", vertelt Van Hoek. Daarom ligt er ook een afspraak dat medewerkers nooit alleen mogen zijn met een andere cliënt. Maar ook al doet de zorgorganisatie er alles aan om dit soort uitwassen te voorkomen, honderd procent uitsluiten kan nooit. ,,Als iemand echt kwaad wil, is daar uiteindelijk geen kruid tegen gewassen."
Weenink is het daarmee eens. ,,Ook in de maatschappij lukt ons dat niet." Maar zorgaanbieders moeten volgens hem wel zoveel mogelijk hun best doen het te voorkomen. Belangrijk is bijvoorbeeld dat medewerkers grensoverschrijdend gedrag van een collega op tijd leren herkennen. En dat ze weten bij wie ze moeten zijn als ze vermoeden dat er iets speelt.
Ook is het belangrijk dat zorgorganisaties een veilige sfeer creëren waarin cliënten durven praten over wat er gebeurt. Dat doen ze alleen als ze zeker weten serieus te worden genomen. Volgens Weenink is dat nog niet overal het geval. ,,Het komt voor dat cliënten aan de bel trekken bij een hulpverlener die ze vertrouwen. En die doet dan vervolgens niets met hun verhaal."
Gevangenisstraf
Sharon krabbelt langzaam op uit het dal waarin ze de afgelopen periode zat. Onlangs vond de rechtszaak plaats. De medewerker die haar misbruikte, kreeg twee jaar gevangenisstraf en mag vijf jaar niet in de zorg werken. Daar heeft ze zich nog wel even schuldig over gevoeld. ,,Vooral naar zijn vrouw en kinderen toe. Die kunnen er uiteindelijk toch ook niets aan doen."
Ook al durfde ze toen zelf geen zorgverlener in vertrouwen te nemen over wat er plaatsvond, toch wil Sharon iedereen in een soortgelijke situatie op het hart drukken dat juist wel te doen. ,,Het is beter om het te zeggen. Dan stopt het tenminste."
*Niet haar echte naam
Dit artikel verscheen op vrijdag 5 januari in De Telegraaf.
- Universitair Docent