Is de gezondheidszorg een veilige sector?

Terwijl ik al heel lang met dit onderwerp bezig ben, werd ik verrast door de zienswijze van Johan Bergström. Deze Zweedse veiligheidskundige verzorgde op mijn verzoek een tweedaagse Masterclass Veiligheidskunde voor 40 collega’s van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ). Johan leidt aan de Lund Universiteit sinds 10 jaar een tweejarige master Human Factors and System Safety, destijds opgezet samen met onze Nederlandse ‘safety guru’ Sidney Dekker. 

Johan vertelde dat je op twee manieren naar een sector kan kijken, of dat nou luchtvaart, petrochemie of zorg is. Zienswijze één is dat de sector in de basis veilig is. Er gaan geen ernstige dingen mis zolang iedereen zich aan de regels houdt. Zienswijze twee is dat de sector inherent risicovol is, en dat er ook dingen mis kunnen gaan als normale mensen op een normale manier hun normale werk, volgens de regels, doen.

Natuurlijk is zienswijze één een karikatuur. Er is geen instelling waar mensen echt denken dat regels alle risico’s kunnen ondervangen. En toch is het vaak, bewust of onbewust, de onderliggende aanname bij reacties op incidenten. Hoe vaak zien we niet dat, als iets misgaat, de vraag gesteld wordt welke regel niet nageleefd of afwezig was. En dat er een nieuwe regel komt. Hier is zelfs een term voor: de risico-regel reflex. De aanname is dat betere regels, en naleving van die regels, toekomstig leed kunnen voorkomen.

Als je uitgaat van zienswijze twee, leidt het bij incidenten tot de vraag welk perspectief de betrokkenen hadden op het moment dat zij door hun (niet) handelen bijdroegen aan de ongewenste uitkomst. De aanname is dat inzicht in dat perspectief kan helpen om de omstandigheden zodanig aan te passen dat een ander in toekomstige soortgelijke situaties anders zal handelen. Dus geen nieuwe regels om het gedrag van zorgverleners te sturen, maar steun voor de zorgverleners in het omgaan met dilemma’s en complexiteit. 

Voor mijn IGJ-collega’s en mij was duidelijk dat zienswijze twee aansluit op de ontwikkeling die de IGJ al een aantal jaar aan het maken is. Dat geldt ook voor veel zorgaanbieders. En het voelt ook als de juiste keuze, omdat het recht doet aan de professionaliteit van zorgverleners en ruimte geeft voor patiëntgerichte zorg. Maar de basis van toezicht ligt in zienswijze één. Ons mandaat is immers toezien op de naleving van wetten en regels. En de karikatuur van de IGJ is dat we als eerste vragen of het protocol (de ‘regel’) wel is gevolgd. Dus hoewel we zienswijze twee uit willen dragen, dragen we zienswijze één ook altijd met ons mee. Hierdoor kan het beeld ontstaat dat ‘de regel’ het doel is, in plaats van een middel.

Natuurlijk hebben regels meerwaarde en hun nut voor veilige zorg ruimschoots bewezen. En persoonlijk vind ik het goed dat er een onpartijdige instantie als de IGJ is om op de naleving toe te zien. Tegelijkertijd besef ik dat we het hiermee niet gaan redden als we de zorg nog veiliger willen maken, of veilig willen houden gezien de uitdagingen die voor ons liggen. 

Veilige zorg is niet maakbaar, je kan het niet afdwingen met regels. Het is geen uitkomst, maar een proces. Iets waar je, samen met collega’s en patiënten, continu aan bouwt. Hier geregeld met elkaar over in gesprek blijven, lijkt mij de belangrijkste regel.

Deze blog verscheen op 19 september op Arts en Auto.