"De keerzijde van filmtoerisme noem ik het Telenovela Effect"

Filmtoerisme wil zeggen dat mensen locaties bezoeken waar films of series zijn opgenomen. Het kan een soort bedevaart zijn voor de fanbase en het komt op steeds grotere schaal voor. Een bekend voorbeeld is Dubrovnik in Kroatië waarop King's Landing uit Game of Thrones is geïnspireerd. Deze vorm van toerisme kan een impuls geven aan de lokale economie en kan cultureel erfgoed nieuw leven inblazen. "De serie Downton Abbey zou hebben voorkomen dat het kasteel is vervallen tot een ruïne. Toeristen begonnen de set te bezoeken en het toerisme in het gebied kreeg een boost. De media noemden dit het 'Downton Effect'", aldus Débora Póvoa.

De promovenda bestudeerde filmtoerisme in haar geboorteland Brazilië. Door middel van verschillende casestudies en interviews wilde zij begrijpen wat de effecten van filmtoerisme zijn en hoe het door de lokale bevolking wordt ervaren. Póvoa richtte haar onderzoek op kwetsbare locaties in Brazilië. Ze ging naar twee verschillende favelas (wijken met lage inkomens) waar telenovelas, wat in Brazilië zeer populaire tv-series zijn, gedeeltelijk werden gefilmd. Hoewel toerisme al voorkwam, nam het toe toen de serie werd uitgezonden.  Er vonden veel evenementen plaats, bedrijven investeerden en fans kwamen een kijkje nemen.  Hoewel er in eerste instantie een boost was in het aantal bezoekers en investeringen, blijkt uit haar onderzoek dat de effecten vooral tijdelijk waren.

Het 'Telenovela Effect'

"Deze tv-shows hebben een snel productietempo en genieten meestal geen langdurige faam", legt ze uit. “De belangstelling ebt op een gegeven moment weg en dat zorgt voor frustratie bij de bewoners, omdat ze in het begin hoge verwachtingen hadden." Aanvankelijk voelden de bewoners zich trots dat hun buurt het middelpunt van de belangstelling werd. Op een gegeven moment maakte trots plaats voor frustratie. Sommige respondenten voelen zich zelfs uitgebuit, ziet de onderzoeker. "Deze keerzijde van de medaille noem ik het 'Telenovela-effect'. Eén ondervraagde vond bijvoorbeeld dat de filmmakers de rijke beelden van hun cultuur gebruikten om geld te verdienen, maar niets teruggaven aan de gemeenschap.".

Telenovelas zijn dus maar kort echt populair, maar ook de lokale context speelt een rol bij het wegvallen van de belangstelling. In beide wijken waren opnieuw gewelddadige conflicten tussen lokale groepen en de politie. Een ander voorbeeld is de sluiting van een kabelbaan in een van de favela's (Complexo do Alemão in Rio de Janeiro), die al een populaire toeristische attractie was en tegelijkertijd door de plaatselijke bevolking werd gebruikt. Na de opname van de telenovela werd hij nog populairder. Toen de kabelbaan buiten gebruik werd gesteld, nam het toerisme af.  "De lokale bevolking zag deze belangstelling als een kans om de buurt te ontwikkelen. Ze hoopten dat filmmakers vaker zouden komen, zodat het toerisme beter op gang komt", aldus de mediawetenschapper.

Ook hadden de bewoners gemengde gevoelens over hoe hun buurt werd weergegeven in telenovelas. Póvoa: "Favelas zijn vaak gestigmatiseerd. In de pers worden ze vaak aangeduid als plaatsen van geweld, misdaad en armoede, maar in deze wijken wonen vele soorten mensen. Toen de telenovelas werden uitgezonden, voelden zij zich meestal trots. Hoewel deze telenovelas veel voorkomende stereotypen bevatten, werden de bewoners ook getoond als mensen met toekomstdromen. Zo willen ze graag gezien worden."

Hollywood van het noordoosten

De onderzoeker bestudeerde ook een project van de overheid dat tot doel had filmhub te creëren in het noordoosten van het land. De stad Cabaceiras werd gedoopt tot Hollywood van het noordoosten (in het Portugees geschreven als Roliúde Nordestina). In de afgelopen decennia werden in de stad veel films opgenomen, waaronder het beroemde 'A Dog's Will' (O Auto da Compadecida). Roliúde Nordestina voldeed niet aan de hoge verwachtingen omdat er slechts een handvol nieuwe producties plaatsvonden en het toerisme beperkt bleef. De stad heeft een kwetsbare economie en Póvoa zag dat het moeilijk bleek om geld te vinden voor investeringen in infrastructuur voor toeristen en filmploegen. Ook ontbrak het project aan een echt ontwikkelingsplan en was het meer een marketingstrategie.

Voor Póvoa tonen de verschillende casestudies aan dat zowel film- als beleidsmakers de lokale context beter zouden moeten begrijpen voor zij beloftes doen. Ze moeten volgens haar transparanter zijn over de aard van een project, zodat de inwoners vanuit een goed geïnformeerde positie kunnen onderhandelen. "De belangrijkste les is dat de lokale bevolking wil samenwerken en deelnemen aan filmprojecten om er zo voor te zorgen dat zij ook op de lange termijn profiteren."