"Ja, representatie in film is belangrijk, het is goed om jezelf te kunnen herkennen. Maar wanneer heb jij voor het laatst een film gezien die schuurde, omdat die niet in jouw lijn van gedachten paste?". In aanloop naar het Internationaal Film Festival Rotterdam (IFFR) van 30 januari tot 9 februari 2025 spreken we Sanne Koevoets, senior docent in Intersectional Studies of Media and Culture op Erasmus University College en onderzoeker Transformative Repair bij het DIT Platform van EUR.
We interviewen Sanne over de male gaze (mannelijke blik) en representatie in films. Daarnaast duidt zij de belangrijke rol die filmfestivals hebben in onze huidige wereld, waarin algoritmes van grote invloed zijn op wat we kijken.
Wie heeft de meeste invloed op representatie in films?
Sanne Koevoets: "Dat lijkt een eenvoudige vraag om te beantwoorden: filmmakers, productiehuizen en omroepbazen. Zij bepalen toch wat we te zien krijgen? Maar het ligt ingewikkelder. Wat we nu 'televisie' noemen is helemaal niet meer hetzelfde medium dat het ooit was. Ooit was het een massamedium: er waren een paar zenders en je keek naar wat je werd voorgeschoteld. Nu kijken de meeste mensen vooral via streamingdiensten naar films en series. Dat geeft de suggestie van een meer vrije keuze. Het zijn niet meer alleen omroepbazen die bepalen waar jij op welk moment naar kunt kijken.
Afhankelijk van je budget is via streamingsdiensten een overvloed aan mediaproducten beschikbaar. Maar: in hoeverre kies je écht zelf wat je daar kijkt? Welke invloed hebben de algoritmes die films en series aanbevelen? Dat is een vraag die veel kijkers bezighoudt."
"Mijn studenten bijvoorbeeld zijn zich allemaal heel bewust van de macht van algoritmes. Maar beter weten, leidt niet altijd tot anders handelen. Het is heel verleidelijk en gemakkelijk om gewoon mee te gaan in wat er voor je klaargezet wordt. Vooral omdat die aanbevelingen gebaseerd zijn op heel veel data en steeds betere modellen, die aanhaken op wat er over jou bekend is. Oftewel: de kans is groot dat er op de eerste pagina aanbevelingen meteen al wel iets staat dat globaal aansluit bij je interesses of je wereldbeeld. Dat heet de filterbubbel, en die draagt het risico dat je eigenlijk vooral nog informatie (en media en kunst) tot je neemt, die al aansluit bij wat je eerder hebt bekeken (en gedacht). En dat is riskant, want je verliest daarmee het zicht op andere wereldbeelden en realiteiten.
Enerzijds is de macht van filmmakers, productiehuizen en omroepbazen dus ten dele verschoven naar algoritmen die de schijn wekken dat 'jij' centraal staat. Anderzijds wil ik benadrukken dat kijkers altijd al de macht en mogelijkheid hebben gehad om zich te verzetten tegen mediaboodschappen door ‘tegendraads’ te kijken. Ik wil graag dat mensen zich bewust zijn van het feit dat representatie in films iets is wat niet alleen vormgegeven wordt door makers, maar dat kijkers ook een actieve rol spelen in de manier waarop sociale rollen en betekenissen geïnterpreteerd en genormaliseerd worden. De populaire cultuur staat bol van stereotyperende beelden en verhalen, maar dat wil nog niet zeggen dat je je daarbij hoeft neer te leggen, laat staan dat je ze zomaar hoeft over te nemen. Door een tegendraadse blik te ontwikkelen kun je ook als kijker actief weerstand bieden aan stigmatiserende of stereotyperende mediabeelden."
De male gaze
"Een vaak besproken concept uit de beginjaren van de feministische kunst- en mediawetenschap is de male gaze. Dit concept maakt het mogelijk om te analyseren hoe de conventies van de klassieke Hollywoodfilm een patriarchale blik in de hand werken en normaliseren. De blonde ijskoninginnen van Alfred Hitchcock nodigen de kijker uit om vrouwen te zien als prachtige, tragische, ondoorgrondelijke wezens die of zichzelf of hun aanbidders te gronde richten. De prachtige filmbeelden vormen een slinkse verleiding om ons te identificeren met een specifiek, beperkt perspectief.
Dat perspectief is binnen de westerse filmtraditie ook nog veelal wit en heteronormatief. Als je je bewust wordt van hoe die normaliserende blik werkt, dan zie je hoe de male gaze een witte, (hetero) patriarchale visie op de wereld vastzet, door gebruik te maken van vaste conventies. Het gaat om het ontwikkelen van mediawijsheid, waarbij je je in elk geval je bewust bent van de mogelijkheid om niet klakkeloos het perspectief van de camera of van de filmmaker over te nemen, maar om op een kritische manier te kijken. Je kunt dus media tot je nemen zonder het perspectief van de makers of ideologische subtext te accepteren of over te nemen."
Hoe is het in jouw ogen gesteld met de representatie van verschillende mensen in film?
"We zitten denk ik in een heel interessante tijd. Je ziet in films en series gelukkig niet alleen witte mensen in de rol van expert, queer personages zijn niet slechts als grappige sidekick te zien in sitcoms, en vrouwen van boven de 50 blijken gelukkig tegenwoordig toch ook te bestaan op het witte doek, de tv, of op welk device je videocontent dan ook tot je neemt.
De diversiteit in mediaproducties is de afgelopen jaren toegenomen, en dat juich ik erg toe. Maar door het toenemende gevaar van algoritmische tunnelvisie blijft kritische mediawijsheid een onmisbare vaardigheid die we moeten blijven oefenen en aanscherpen. Alleen in je eigen filterbubbel blijven en alleen meekrijgen wat algoritmes bepalen, is gevaarlijk.
We moeten met zijn allen zorgen voor mediawijsheid en kinderen hiervoor van jongs af aan gereedschappen aanreiken. Laten we onszelf hierin blijven ontwikkelen en ons kritisch en tegendraads blijven verhouden tot beelden die we voorgeschoteld krijgen. Zorg dat je blijft openstaan voor verschillende perspectieven.
Je kunt de kritische kijkpraktijk trouwens ook prima toepassen wanneer je naar de - zoals ik dat noem – ‘diversity pulp’ op bijvoorbeeld Netflix kijkt. Vanuit wat socioloog Stuart Hall een negotiated position noemde, kan ik me zowel laven aan de toegenomen representatie van queer relaties zoals de mijne, als met een kritische blik toezien hoe ‘roze’ kerstfilms nu álle soorten relaties binnen het keurslijf van (een iets inclusievere versie van) het ‘traditionele’ gezin proppen.”
Wat kunnen filmkijkers concreet doen om invloed te hebben op representatie in films?
"Dan ga ik heel eerlijk zijn: dat is moeilijker dan het lijkt. Het is heel lastig om uit je filterbubbel te komen. Ook wanneer je langer door bijvoorbeeld Netflix scrolt om niet alleen bij de als eerste voorgeschotelde opties te komen, zie je natuurlijk nog steeds alleen mediaproducten die geselecteerd of gemaakt zijn omdat ze voldoen aan de commerciële basisdoelen van Netflix; zij zullen er alles aan doen om jou aan zich te binden. Maar gelukkig zijn er filmfestivals zoals IFFR! Festivals zijn in mijn ogen een mooie en belangrijke tegenkracht in onze algoritmische wereld. Het zijn bijzondere en waardevolle plekken.
Filmfestivals waren vroeger plekken waar ondergepresenteerde groepen zich eindelijk eens konden herkennen in een film. Maar nu we zelf kunnen bepalen wat we kijken, kan iedere groep films of series vinden waarin zij zichzelf herkennen. En daar schuilt dan ook het gevaar. Natuurlijk is het lekker om een film te kijken en te denken: 'Hè lekker, mensen zoals ik die denken zoals ik en zeggen wat ik ook vind. Dit was een fijne film.' Maar wanneer heb je voor het laatst een film gezien die schuurde, omdat die niet in jouw lijn van gedachten paste? Een film die je irritant vond, die je beledigde zelfs? Want daarin ligt het kritisch potentieel van kunst, en dus ook van film: om uit te dagen, confrontaties met andere perspectieven en ervaringen mogelijk te maken.
Zie hier de rol die filmfestivals nu spelen. Laat die filmexperts en filmnerds - met hun passie, enthousiasme en hun zicht op minder bekende werken - je verleiden en je verrassen met nieuwe perspectieven. Zij stellen programma’s samen die je met harde hand uit je filterbubbel trekken. Ik vind dat dit een van de belangrijkste doelen voor mediawijsheid in 2025 moet zijn.
Grijp de kans om je perspectief te kantelen of eens een heel ander perspectief te zien, zelfs als dit een schurend of irritant of vervelend perspectief is. Bekijk eens een film waar je de beschrijving al niet van snapt en houd hiermee je blik open voor andere perspectieven. Dat gun ik iedereen."
- Meer informatie
Meer wetenschapsverhalen? Kijk op ons online magazine Erasmus Extra.
Voor journalisten
Vragen? Mail naar press@eur.nl.- Gerelateerde content
